Xocalı Azərbaycanın Qarabağ regionunda yerləşən rayondur. Onun ərazisi Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (SSR) nəzdində yaradılan və 26 noyabr 1991-ci il tarixinə kimi mövcud olmuş keçmiş Dağlıq-Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) bir hissini təşkil edirdi.

İşğaldan əvvəl rayonda onlarla mədəniyyət müəssisələri, muzeylər, məktəblər, poliklinikalar və xəstəxanalar, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələri, eləcə də digər ictimai təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Xocalıda iki ibtidai və iki orta məktəb, həmçinin toxuculuq fabriki vardı.

Bu obyektlərin hamısı məhv edilmişdir. Ermənistanın işğalı nəticəsində bir çox tarixi, mədəniyyət və dini abidələr də məhv edildi və talan edildi.

Rayonda bir şəhər, bir qəsəbə, səkkiz kənd, 2495 ev, 31 sənaye obyekti, 15 kənd təsərrüfatı obyekti, 5 rabitə müəssisəsi, habelə 20 təhsil, 14 tibb, 56 mədəniyyət müəssisəsi və s. məhv edilib.

1987-ci ilin sonlarından Ermənistan Qarabağın dağlıq hissəsini özünə birləşdirmək məqsədilə Azərbaycana qarşı təcavüzkar fəaliyyətlərə başladı. 1991-ci ilin sonunda və 1992-ci ilin əvvəlində silahlı əməliyyatlar və Ermənistanın Azərbaycana qarşı hücumları intensivləşdi. Keçmiş DQMV ərazisində yerləşən rayonlardan biri olan və 940 kv.km əraziyə və münaqişədən öncə 7 min və əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət əhaliyə malik Xocalı bu əməliyyatların birinin hədəfinə çevrildi.

1991-ci ilin oktyabr ayından etibarən bu rayon tam olaraq erməni qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınmışdır. 30 oktyabr tarixində rayonla yerüstü əlaqə kəsildi və helikopter yeganə nəqliyyat vasitəsinə çevrildi. Şuşa şəhəri üzərində 40 nəfərin ölümü ilə nəticələnən mülki helikopterin vurulması hadisəsindən sonra bu xidmət də öz fəaliyyətini dayandırdı. 1992-ci ilin yanvar ayından etibarən şəhərə elektrik təchizatı kəsildi. Xocalı ancaq əhalinin cəsurluğu və müdafiəçilərin qəhrəmanlığı sayəsində yaşayırdı.

Xocalını işğal etməklə Ermənistan Qarabağ regionunun digər şəhərlərini işğal etmək üçün strateji üstünlüyə və əlverişli imkanlara malik olmaq məqsədini güdürdü. Erməni qəddarlığının arxasında duran niyyət növbəti hərbi əməliyyatlarda psixoloji üstünlük əldə etmək üçün azərbaycanlıların iradəsini qırmaq idi. Onlar həmçinin Xocalıda və ətraf ərazilərdə olan tarixi izlərin ermənilərin ərazi iddialarını puça çıxardığından Xocalını yer üzündən silmək məqsədini güdürdü.

1992-ci ildə Azərbaycan siyasi qeyri-sabitliyin zirvəsini yaşayırdı və Xocalı soyqırımının müəllifləri və icraçılarına görə mülki şəxslərin kütləvi qırğını daxili siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdirməli idi.

Bundan əlavə, mülki hava limanının yerləşdiyi Xocalının işğalı, Ermənistana strateji üstünlük və Qarabağın qalan şəhərlərini işğal etmək üçün geniş imkanlar verirdi.

28 fevral tarixində tərkibində jurnalistlər də olan qrup iki helikopterlə azərbaycanlıların kütləvi qətlə yetirildiyi ərazilərə çata bildilər. Mənzərə hamını dəhşətə gətirdi – sahə cəsədlərlə dolu idi. Helikopterin vəzifəsi dağlıq zonada enmək və əhalinin kütləvi qətlə yetirildiyi yerlərdən cəsədləri toplamaq idi. İkinci helikopterin havadan mühafizəsinə baxmayaraq, ermənilərin güclü atəşi altında ancaq dörd meyiti götürmək mümkün oldu. 1 mart tarixində yerli və xarici jurnalistlərdən ibarət qrup hadisə yerində olduqda onların müşahidə etdiyi vəziyyət daha da dəhşətli olmuşdur: meyitlərə xəsarətlər yetirilmiş və baş dəriləri soyularaq götürülmüşdür.

Əhalinin qətlə yetirildiyi məkana səfər edənlər arasında olan jurnalist Çingiz Mustafayevin sözlərində deyildiyi kimi, ölənlər arasında "2 yaşla 15 yaş arası onlarla uşaq, qadın, yaşlı var idi, çoxuna isə alnının tən ortasına yaxın məsafədən atəş açılmışdı. Cəsədlərin vəziyyəti onu göstərirdi ki, insanların çoxu soyuqqanlılıqla, qəsdən öldürülüb, heç bir mübarizə, yaxud qaçmağa cəhdin əlaməti yox idi. Bəzilərini kənara çəkib tək başına güllələmişdilər; bəzi hallarda isə bütün ailənin birdən güllələndiyi görünürdü.

Bəzi cəsədlərdə bir neçə yara izi var idi ki, bunlardan biri həmişə başda olurdu bu da yaralının öldürüldüyünü sübut edirdi. Uşaqların qulaqlarını kəsmişdilər; orta yaşlı qadının üzünün sol tərəfinin dərisi, kişilərin isə başlarının dərisi soyulmuşdu. Üstü-başı qarət edildiyi açıq-aşkar görünən cəsədlər var idi".

Şübhəsiz Xocalıda baş verənlər münaqişənin ən iri miqyaslı qırğını idi.

Bu, sadəcə rəqəmlər deyil - bunlar Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünün kulminasiya nöqtəsi olmuş bəşəriyyət tarixindəki ən dəhşətli cinayətlərdən birinin faktları və sübutlarıdır.

Xocalı soyqırımı münaqişənin ən qanlı və geniş miqyaslı qırğını olmağına baxmayaraq, bu yeganə (təcrid olunmuş) hal olmamışdır.

Məhz bu qırğına kimi Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın digər yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Cəmilli, Meşəli, Kərkicahan, Malıbəyli və Quşçular kəndlərində törədilmiş kütləvi qırğınlar Xocalının mühasirəsinə imkan yaratmaq məqsədinə xidmət etmişdir.

Axşam saat 7-də şəhərdən çıxaraq meşə ilə Ağdama doğru hərəkət edirdik…ayaqyalın idik…qar yeyirdik. Həyat yoldaşımın barmaqları, mənim isə ayaqlarım donmuşdu. Çox adam meşədə ölmüşdü. Biz orada xeyli müddət qaldıq və girov götürülənə qədər uzun yol qət etdik. Hər tərəfdən meşələrin əhatəsində idik, bu da çox adamın sağ qalmasına kömək oldu.

Oğullarımın biri qətlə yetirildi. Digər oğlum isə girov götürüldü. O, bir dəfə televizorda görünüb, ondan sonra isə onu görən olmayıb.

Bizi Əsgəranda girovluqda saxladılar…Əsgəranda bizdən çoxlu sayda girovlar var idi…Qadınları kişilərdən ayırdılar…girovları döyürdülər…kişilərin üzərinə sidik tökürdülər…onlara işgəncələr verilir, üzərinə tüpürülür, heyvan kimi qətlə yetirilirdilər…biz bu otaqdan böyük olmayan, qadınlarla dolu yerdə saxlanılırdıq...Onlar bizi diri-diri yandırmaqla hədələyirdilər...Biz cəsəd və əsirlərlə dəyişdirildik – əlli əsir düşmüş şəxs bir komandir ilə...Həyat yoldaşım döyülmüşdü və geri qayıdarkən yolda həlak oldu...Heç kəs Xocalı sakinləri kimi qətlə yetirilməyib. Mən hələ yaşayıram, lakin iki oğlumu itirmişəm.

Xocalıya az zaman idi ki qaz, su və telefon rabitəsi çəkilmişdi. O, təbii bulaqları olan çox gözəl rayon idi. Rayonun əhatəsində Qarqar çayı axırdı...Xankəndi sağda, Xocalı solda idi. Şəhərdə yeni binalar tikilmişdi və uzun yollar salınmışdı.

Rayonda əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşğul idilər; kolxoz təsərrüfatı çoxlu süd məhsulları istehsal edirdi. Rayonda 7000 nəfər əhali yaşayırdı; onun Mədəniyyət Evi və İcra Hakimiyyəti var idi. 1990-cı ildə ona rayon statusu verildi. Novruz bayramında tonqal yandırardıq və bayramı stadionda qeyd edərdik. Yumurta döyüşdürərdik, kəndirbazlar öz məharətini göstərərdi, uşaqlar papaq atardı və qonşular bir-birlərinin evlərinə gedərdilər...Ermənilər qəfildən başladılar: Xocalı, Əsgəran, Ağdam, onların uşaqları daş atardılar. Biz ermənilərə Novruz hədiyyələri (şirniyyat və s.) paylayardıq; kim təsəvvür edə bilərdi ki, bütün bunlar baş verər?

Ağdamdan çıxarkən qapımızı quşlara açdıq və toyuq-cücə tələf olmasın deyə onlara dən atdıq...Şəhərdən çıxanların bir çoxu sıxıntıdan həlak oldu – bir çoxları keçirdiyi sarsıntıdan xəstəliyə tutuldular.

(Mənbə: "Müharibə cinayətinin Xocalı şahidi: Ermənistan müttəhim kürsüsündə" kitabı,

Ithaca Press tərəfindən çap olunub, London 2014)

"Xilas ola bilənlər Şelli kəndinə çatdılar; bəziləri kömək etmək üçün meşəyə geri döndülər, lakin onların çoxu girov götürüldü. (Şellidə)…Xeyli adam yaralandı və bəziləri keçirdiyi sarsıntıdan həlak oldu. Adamlar itkin düşənlər üçün ağlayırdılar; ətrafımız ölən adamlarla dolu idi.

Ayağımda ev ayaqqabıları ilə evi tərk etmişdim, lakin asfaltdan meşəyə doğru hərəkət etdikdə daha yaxşı hərəkət edə bilmək üçün bu ayaqqabılardan imtina etdim. Şelliyə çatanda bütün paltarlarım cırılmışdı və taqətdən düşmüşdüm.

Kənddə bizə Fizuli Rüstəmov kömək etdi və o, bir neçə əlavə adamla birlikdə kömək üçün yenidən meşəyə qayıtdı. Ölümdən qorxmurdu, lakin öldürüldü. O, Milli Qəhrəmandır.

Bütün ailələr öldürüldü. Bizim sağ qalmağımız möcüzə idi. Saysız meyit görmüşdük".

(Mənbə: "Müharibə cinayətinin Xocalı şahidi: Ermənistan müttəhim kürsüsündə" kitabı,

Ithaca Press tərəfindən çap olunub, London 2014)

1992-ci il, fevralın 25-dən 26-a keçən gecə ermənilər Xocalıya basqın etdilər. Evləri yandırır, günahsız insanları öldürürdülər. Meşəyə güclə qaçaraq 5 gün orda qaldıq. Hava olduqca şaxtalı idi. Soyuqdan donmuşduq. Bu vəziyyətdə əsir götürülərək bir neçə gün girov saxlanıldıq. Sonra bizi erməni əsirlərlə dəyişdirdilər. Əsgəranda qaldığımız günlərdə bizi dəyənəklə amansızcasına döyürdülər. Ermənilər üzüyümü, boyunbağımı, sırğalarımı, bütün pulumu əlimdən aldılar. İşgəncələrin nəticəsidir ki, tez-tez baş ağrılarım olur, əsəb xəstəliyindən əziyyət çəkirəm.

(İstintaq materialları)

"Şəhərə girən tanklar və zirehli transportyorlar evləri dağıdır və adamları basıb keçirdilər. Rus əsgərlərinin arxasınca erməni yaraqlıları gedirdilər. 5 yaşlı nəvəmi və 14 min manat pulumu götürüb meşəyə tərəf qaçdım. Gecə uşağın donmaması üçün paltarımı çıxarıb onu bürüdüm. Lakin bu kömək etmirdi. Qarı qazıb uşaqla birlikdə onun içinə girməli olduq.

Səhər uşağın buna tab gətirməyəcəyini başa düşüb yaxınlıqdakı Naxçıvanik erməni kəndinə yollandım. Orada bizi silahlı ermənilər qarşıladılar. Mən onlara yalvarıb-yaxardım ki, pulu götürsünlər və uşağın xatirinə bizi Ağdama buraxsınlar. Cavabında məni döydülər, söydülər və kəndin komendantının yanına apardılar. O əmr etdi ki, bizi pəyəyə salsınlar. Pəyədə artıq azərbaycanlı qadınlar və uşaqlar var idi. Pəyədə bizi 4 gün saxladılar, nə çörək, nə su verdilər. 4 gün sonra məni nəvəmlə Əsgəran rayonuna gətirəndə başımıza elə oyun açdılar ki, Naxçıvanikdəki pəyəni cənnət sandım.

Erməni muzdluları (mən erməni dilini bilirəm və yerli ermənini gəlmə ermənidən seçirəm) ayaq barmaqlarımın dırnaqlarını çəkib çıxartdılar. Ermənilərin arasında olan zəncilər havaya tullanaraq ayaqları ilə üzümdən vururdular. Bir neçə saat davam edən işgəncələrdən sonra məni həbs edilmiş bir erməni ilə dəyişdirdilər. Nəvəmi isə əlimdən aldılar. Arvadımdan və qızlarımdan heç bir xəbərim yoxdur".

(İstintaq materialları)

"...Bizi erməni qəbiristanlığına gətirdilər. Burada baş verənlər barədə danışmaq mənim üçün çətindir. 4 gənc Axıska türkünü və 3 azərbaycanlını erməni yaraqlısının qəbri üstündə qurban verdilər. Yazıqların başlarını kəsdilər. Bundan sonra əsgərlər və yaraqlılar valideynlərin gözləri qarşısında uşaqları işgəncə ilə öldürməyə başladılar.

Sonra meyitləri buldozerin köməyilə yarğana atdılar. Sonra Milli Ordumuzun formasını geyinmiş iki azərbaycanlı gətirdilər və onların gözlərini tornavida ilə çıxardılar..."

"Mən tibb bacısıyam. Biz həkimlə birlikdə xərəkdə yaralı daşıyırdıq. Bir qrup kəndçimizlə birlikdə dəmiryol körpüsünü və Qarqar çayını keçdik. Buzlu suda ayaqqabılarımı itirdim. Uzun müddət erməni yaraqlılarının hər tərəfdən mühasirəyə aldığı qarlı meşədə gizləndik. Bir qadının qucağında 9 aylıq körpəsi var idi. Körpə ucadan ağlayırdı. Onun ucbatından bizim hamımızı tapa bilərdilər. Anası qorxudan onun ağzını tutmuşdu. Onlar Ağdama çatanda körpə, demək olar ki, nəfəs almırdı...

Biz Naxçıvanlı adlanan erməni kəndi yaxınlığında bir tarlaya çıxdıq. Orada yerdə çox sayda meyit var idi. Erməni nitqi eşitdik. Mən yerə uzandım və özümü ölülüyə vurdum. Onlar yanımızda gəzirdilər, inildəyənləri və tərpənənləri öldürürdülər... Bütün qalan yolu sürünərək qət etdim, çünki artıq gedə bilmirdim..."

Uşağın meyiti eybəcər hala salınmışdı, güllə ilə dolu daraq onun bədəninə boşaldılmışdı. Kapitan uşağın meyitini göyərtəyə ötürdü, özünün isə qalxmağa gücü yox idi. Çətinliklə də olsa, onu artıq havalanmaqda olan vertolyota çıxara bildik.

Biz Ağdama uçarkən həmin kişi uşağının meyitini sinəsinə sıxıb ağlayırdı. Biz şəhərə enəndə aydın oldu ki, uşağı öldürülən ata yaşadığı faciədən sonra ağlını itirib. O, hətta Ağdamda vertolyotdan düşə bilmirdi".

(KİV-ə müsahibədən)

Orada yaşlılar, qadınlar və uşaqlar da vardı. Onları orada qoya bilməzdik. Özümüzlə Ağdama gətirmək qərarına gəldik. Əvvəlcə uşaqların cəsədini gətirdik. İki və ya üç yaşlı uşaq həlak olmuş anasının yanında yatırdı. Ana bədəni ilə körpəsini qorumaq istəsə də, həlak olmuşdu. Körpə isə qarın üzərində, anasının əlindən tutmuş vəziyyətdə donmuşdu.

Bu, qız uşağı idi. Onun anasından güclə ayırdım. Ağdamda digər cəsədlərlə birlikdə məsciddə yumağa apardıq. Daha sonra "Qonaqlar evi" adlı məkana gedərək ağladım. Bir də gördüm ki, kimsə əllərimi öpür. Gözümü açanda Ağdam məscidinin axundunu gördüm. O, dedi ki, möcüzə baş verib, qızı yuyanda ola bilsin isti suyun təsirindən gözlərini açıb...

Şükürlər olsun ki, o, hələ də sağ-salamatdır. Bu, həqiqətəndə möcüzədir.

... Bizimlə birlikdə olan digər jurnalistlər gördüklərindən dəhşətə gəlmişdilər. Bilirsiniz, elələr də vardı ki, faciəni işıqlandırmaq əvəzinə, qara yaxmağı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Fransız jurnalistlərdən biri yanıma gələrək dedi: "Bəlkə cəsədlər ermənilərə məxsusdur?" O zaman onun əlindən tutub məscidə apardım. Orada cəsədləri yuyulan, müsəlman adəti ilə sünnət edilmiş oğlan uşaqlarının meyitlərini göstərdim. Dedim ki, erməilər sünnət elətdirmir. Buradakılar – uşaqlar, qadınlar, kişilər hamısı azərbaycanlılardır.

Biz qisas almaq üçün yanırdıq. Özünümüdafiə dəstəsi toplaşdı. Burada Ağdam milisi də vardı. Daha sonra ölkənin hər bir yanından gələnlər oldu. Döyüşçülərimiz hər zaman məlumatlandırırdıq: biz erməni əsgərlərlə döyüşürük, mülki vətəndaşı öldürmək olmaz.

Onlar barbardır – qadınlara, uşaqlara əzab verənlərdir. Axı biz insanıq.

… Daha sonra ermənilər, onların ozamankı komandirləri – Sarkisyan, Koçaryan, Ohanisyan müsahibə verərək deyirdilər ki, guya onlar Xocalıdan vətəndaşların çıxması üçün dəhliz yaratmışdılar.

Yalançı alçaqlar. Heç bir dəhliz yox idi. Bunu orada olan və hər şeyi öz gözləri ilə görən biri kimi deyirəm. Sadəcə bir az erkən çıxanlar təxmini haraya gedəcəklərini bilirdilər, kor-koranə olaraq Şelli, Əskərana tərəf gedirdilər. Orada çay vardı, oradan Ağdama keçmək olurdu.

Onların dediyi "dəhliz" mühasirəyə aldıqları ərazi idi. Həmin yer tələ idi, silahsız insanlar oraya düşdü və ermənilər onları öldürdü...

Serj Sarkisyan Ermənistanın prezidenti olan zaman etiraf etməmişdi ki, "Xocalıya qədər azərbaycanlılar elə bilirdi ki, bizimlə zarafat etmək olar, ermənilər sıravi vətəndaşlara əl qaldırmaz"...?

(1news.az saytına müsahibəsindən)

"Biz nəhayət ki hospital qatarına çatanda (qatar Ağdamda dəmiryol stansiyasında dayanmışdı) platformada və vaqonlarda "qanlı" iş gedirdi. Bir-birinin ardınca perrona faraları yanan maşınlar yaxınlaşır və onlardan adət etmədiyimiz yaralılar — qadınlar, uşaqlar və qocalar düşürülürdü. Kişilər demək olar ki yoxdur...

— Haradan gətirmisiniz? — deyə, başını itirmiş sürücüdən soruşuram.

— Xocalıdan... — o, əlini yelləyir və kuzov boşalan kimi maşın qəfil yerindən tərpənərək gedir...

— Ora haradır ki? -— loru dildə "buxanka" adlandırılan "uazik"in salonunda bütöv bir ailəni gətirən ikinci sürücüdən soruşuram. Yaralanmış, hər yeri qan içində olan qadın və üç uşaq. Ailə başçısı dəmir döşəmənin üstündə uzanıb, həyat əlamətləri yoxdur. Qana bulaşmış bələkdə olan dördüncü uşağı isə qadın qucağında yelləyir... Həddindən artıq yüklənmiş mühərrik sönəndə qadının sözsüz layla oxuması eşidilir:

— Aa-aa-aa-a!

— Ana! Anacan! — oğlancığaz və ondan böyük olan iki qız uşağı analarının qolunu dartışdırırlar... Onlar da işgəncə görüblər və ya yaralanıblar, onların da paltarları qan içindədir. Lakin ana onlara fikir vermir...

— Xocalıdan... — qucağında ölmüş körpəsi olan qadının maşından düşməsinə kömək edən sürücü belə deyir.

Bir-birinin ardınca yaralılarla dolu maşınlar gəlir. Yolda faraları yanan müxtəlif tipli avtomobillərdən ibarət əsl karvan yaranır. Sürücülərdən biri maşına əyləşərkən deyir:

— Bizdə ancaq toy karvanındakı maşınlar gündüz vaxtı faralarını yandıraraq hərəkət edir...

Qanlı "toy" isə davam edir...

Perron boyunca, qatar tərkibinin yanı ilə Tibb xidmətinin şişman podpolkovniki ora-bura qaçır. Onun rəngi qaçıb, ürək problemi olan bir insana xas təngnəfəslik hiss olunur. Ancaq eyni vaxtda bir neçə yerdə olmaq zərurəti ona bir dəqiqə belə olsun nəfəsini dərməyə imkan vermirdi. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin Tibb xidmətinin rəisi Xanlar Hacıyev bir dəqiqəlik ayaq saxlayır və ağ rəngli Nitroqliserin həbini dilinin altına qoyur.

— Xocalıda nə baş verir?

— Hələ dəqiq bilmirik, lakin çox güman ki, bir qrup qaçqın gülləbarana məruz qalıb... Tezliklə oraya vertolyot uçacaq...

— Yaralanan çoxdur?

— Elə deməzdim, — o, bloknotunu çıxarır. — Hazırda, saat 13-ə kimi təkcə qatarımızın həkimləri 290 nəfərə tibbi yardım göstərib. Bunlarda 123-ündə donvurma olub. 67-si odlu silahdan açılan atəş nəticəsində yaralanıb. 43-ü güllə yarası, 24-ü qəlpə yarası alıb. 8 nəfərdə isə bıçaq yarası var...

Pərlərin fırlanması və uğultu bizim səsimizi batırır. Buludlardan bir az aşağıda vertolyot görünür.

Hacıyev qışqırır:

— Biz artıq Bakıya 66 nəfər göndərmişik... İndi növbəti partiya yola salınacaq.

— İndi yola salınmayacaq...

Köhnə tanışım Zülfi Qasımov vintlərin uğultusundan eşidilməyəcək dərəcədə səssizcə yaxınlaşır. O, rayonda İcra Hakimiyyəti aparatına rəhbərlik edir. Bir növ "kölgə hökuməti"dir.

— Biz indi Xocalıya uçacağıq. Bizimlə gəlirsiniz? — deyə, o, mənə müraciət edir.

— Qəribə sualdır. Əlbəttə...

— İndi operatorumuz da yaxınlaşacaq və tərpənəcəyik...

— Bəs yaralılar Bakıdadır?

— Tez gedib-gələcəyik. Maksimum yarım saat - bir saat...

Onun rəngi solub, siqaret çəkməyə çalışarkən əlləri əsir, alışqanı heç cür yandıra bilmir. Rəngi qaralmış Çingiz isə insanların "mühasirəsi"ni yarır və maşına əyləşərək Ağdama yola düşür.

Mənim isə öz işlərim var, çəkdiyim 37 saniyəlik kadr məni gözləyir. Mən insanların əhatəsindən çıxıram və kameranı yuxarı qaldırıram.

Vizorda yaralıları aparan maşınların şütüdüyü yol əks olunur. Budur, yaralıları xərəklərə qoyurlar, birbaşa platformadan, vaqonların açıq pəncərələrindən əməliyyat vaqonuna aparırlar. Təxminən 6 yaşlı başı sarğılı qızcığaz. Sarğı elə qoyulub ki, onun hər iki gözünü tamamilə bağlayır.

Kameranı söndürmədən ona tərəf əyilirəm:

"Mən hücumdan sonra Xocalı şəhərində oldum və Xocalının işğalı zamanı həlak olmuş uşaqların, qadınların dəhşətli şəkillərini çəkdim.

Fotoşəkillərdən görünür ki, Xocalı sakinlərinə yaxın məsafədən atəş açılmışdı və şəhər kəskin raket-artilleriya atəşinə tutulmuşdü".

"Vaxtaşırı Ağdama canlı əsirlərlə mübadilə edilmiş meyitlər gətirirlər. Ancaq bunları heç gecə kabusunda da görmək olmazdı: çıxarılmış gözlər, kəsilmiş qulaqlar, çıxarılmış baş dərisi, kəsilmiş başlar.

Bir-birinə kəndirlə bağlanıb, zirehli transportyora bağlanaraq yerdə sürüdülmüş bir neçə meyit. Zorakılığın həddi-hüdudu yoxdur".

"Dağlıq Qarabağın qarla örtülmüş təpələrinə endiyimiz zaman, biz səpələnmiş cəsədləri gördük. Açıq-aşkar görünürdü ki, qaçqınlar xilas olmaq üçün qaçdıqları zaman atəşə məruz qalmışlar. Üzərindən keçdiyimiz yerlər barədə çəkilən və sonra jurnalistlərə göstərilən Azərbaycan filmi təpələrin müxtəlif yerlərinə səpələnmiş onlarla cəsədi nümayiş etdirirdi.

Azərbaycanlılar iddia edirlər ki, keçən həftə ermənilər tərəfindən işğal edilən Xocalı şəhərindən qaçaraq canını qurtaran 1000 nəfərədək azərbaycanlı kütləvi qırğında qətlə yetirildi. Təxminən 4000 nəfərin isə yaralandığı, soyuqdan donduğu və ya itkin düşdüyü güman edilir.

Mülki helikopterin işi dağlara enmək və kütləvi qırğın yerlərində cəsədləri yığmaq idi.

Helikopter 4 cəsədi götürdü, azərbaycanlı kinooperator təpələrdəki onlarla meyidi bu və əvvəlki səfər zamanı lentə almışdı.

Ağdamdakı aerodromda mülki helikopterin topladığı cəsədlərə nəzər saldıq. İki nəfər yaşlı kişi və bir balaca qızın bədəni qanla örtülmüşdü və aşağı ətrafları isə soyuqdan və ağır şəraitdən bükülmüşdü. Onlar güllələnmişdi".

Ermənilərin Dağlıq Qarabağa hücumundan xilas olarkən qırğına məruz qalan azərbaycanlıların təhqir edilmiş cəsədləri soyuq və cansız formada quruyaraq hücumdan təxminən bir həftə sonra qarla örtülmüş yamaclara yapışmışdır.

Azərbaycanın daxilində mübahisəli anklavdan bir qədər şərq tərəfdə yerləşən Ağdamdan ordu helikopteri ilə əraziyə gələn jurnalistlər 31 cəsəd saydılar, onların bir çoxuna yaxın məsafədə baş hissədən atəş açılıb, bəzilərinin isə başının dərisi soyulub. Ölmüş kişi, qadın və uşaqlar arasında bəzilərinin barmaqları yoxdur.

Könüllülər daha 20 cəsəd topladılar və yerli məsciddə bu gün nümayiş olunması üçün onların Ağdama gətirilməsi nəzərdə tutulur.

Azərbaycan qurumları və qaçqınlarının Ermənistan qüvvələrinin Azərbaycanın Xocalı şəhərinə hücumu zamanı 1000-dən çox əhalinin ölməsi ilə bağlı ittihamları fonunda, jurnalistlər Əsgəran kəndinin üst tərəfində yerləşən təpələrdə meyitlər görmüşlər.

Anklavdan sonuncu keçmiş Sovet əsgərləri çıxmağa başladığı bir vaxtda, Ermənistan onun silahlıları tərəfindən qarla örtülmüş dağ yollarında qətliamdan xilas olmağa çalışan kişi, qadın və uşaqları qətlə yetirdiyini danmaqda davam edir. Lakin Dağlıq Qarabağın qətliam yerlərində səpələnmiş onlarla meyitlər qırğın ilə bağlı Azərbaycanın məlumatlarının doğru olduğunu göstərir.

Qırğın Dağlıq Qarabağın əsas şəhəri olan Stepanakertin (Xankəndinin) Xocalıda, təxminən 3000 nəfər əhaliyə malik kənddə yerləşən hava limanına hücumdan qaçqınlar xilas olmağa cəhd edərkən baş vermişdir.

Gözləri yarım açıq şəkildə qalan və ölmüş uşağını əlində sıxan bir qadının cəsədi ərazidə 15 dəqiqə qala bilən, jurnalistləri müşayiət edən Azərbaycan hərbiçilərinin göz yaşlarına səbəb oldu.

Qaçqınların gecə saatlarında Xocalını tərk etməzdən qabaq geyinməyə vaxtı çatmamışdı. Öldürülənlərin bir çoxu təslim olmağa cəhd edənlərə bənzəyərək qolları açıq şəkildə qalmışdır.

Azərbaycan pilotunun sözlərinə görə onlarla cəsəd hələ də yaxınlıqdakı meşələrdə qalır, lakin nəzər yetirmək baxımından Dağlıq Qarabağdakı cəbhədə Ermənistan mövqelərinə çox yaxında yerləşir.

Könüllülər tərəfindən gətirilən 20 meyit qalaq şəklində yığılmışdır. Bu meyitlər bir neçə yard məsafədə yerləşən Ermənistan silahlıları ilə əldə edilmiş kövrək atəşkəs nəticəsində toplanmışdır.

Zahid Cabbarov (32) ermənilər tərəfindən törədilən "qırğın" zamanı həyat yoldaşı və oğlunu itirdiyini bildirdi. O, dünən təxminən 60 meyidin toplandığını və Xocalının daha 50 nəfər sakini və silahlısının artıq dəfn olunduğunu söylədi.

Cənab Cabbarovun bildirdiyinə görə keçən çərşənbə günü dağlar boyunca bir neçə saat səmərəsiz yürüşdən sonra bir neçə yüz Xocalı qaçqını sübh vaxtı Əsgəran ilə Naxçıvanik arasında yerləşən təpəyə çatdılar.

Sonra, onun söylədiyinə görə "iki zirehli nəqliyyat vasitəsi heç bir xəbərdarlıq etmədən atəş açdılar. Hər kəs qaçmağa başladı və meşəyə qayıtmağa cəhd etdi. Əsgərandan gələn Ermənistan piyadaları hərəkət edən hər şeyə atəş açdılar."

O dedi ki, özü üç dostu ilə birlikdə qarla dolu xəndəyə girərək xilas ola bilib.

Cənab Cabbarova görə ermənilər meşələrdə mühasirəyə aldıqdan sonra 300 nəfəri əsir götürdülər. "Daha 200 nəfər öldürüldü və ya yaralandı və yaxın məsafədə qətlə yetirildi."

Cənab Cabbarov iddia edir ki, "daha sonra gənclər, yaşlılar və qadınlar Əsgərandan gələrək meyitləri talan etdilər".

"Dörd gün ərzində təxminən 200 cəsəd Ağdama aparıldı. Bir neçə on cəsəddə təhqir izləri var idi. Həmçinin Hüquq Müdafiə Mərkəzi canlı insanların saç dərisinin soyulması faktını qeyd edib.

Xocalının zəbt olunması üzrə həyata keçirilmiş hərbi əməliyyat zamanı şəhərin dinc əhalisinə qarşı kütləvi zorakılıq törədilmişdir.

Azad dəhliz və onun yaxınlığındakı ərazidə dinc əhalinin kütləvi qırğınına heç bir cəhdlə haqq qazandırmaq olmaz.

"Girov"ların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olmuş, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilmişdir.

"Memorial" hüquq müdafiə mərkəzi təsdiq edir ki, Xocalıya hücum zamanı Dağlıq Qarabağdakı Ermənistan silahlı dəstələrinin dinc əhaliyə qarşı hərəkətləri Cenevrə Konvensiyalarına, həmçinin Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin (BMT-nin Baş Assambleyası 10.12.1948-ci il tarixdə qəbul etmişdir) aşağıdakı maddələrinə kobud qaydada ziddir:

• Maddə 2 – "Hər bir şəxs ...dilindən, ...dinindən, ...milli ...mənsubiyyətindən ...və ya digər vəziyyətindən asılı olmadan bu Bəyannamədə təsbit olunmuş bütün hüquq və azadlıqlara malik olmalıdır";

• Maddə 3 – "Hər kəsin yaşamaq, azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ vardır";

• Maddə 5 – Qəddar, qeyri-insani və ya insan ləyaqətini alçaldan rəftarı qadağan edir;

• Maddə 9 – Özbaşına həbsləri, saxlamaları və ya qovulmaları qadağan edir;

• Maddə 17 – Hər kəsin əmlaka sahib olmaq hüququnu təsbit edir və insanın əmlakdan özbaşına məhrum edilməsini qadağan edir.

Silahlı dəstlərin hərəkətləri Fövqəladə vəziyyətlərdə və hərbi münaqişələr zamanı qadınların və uşaqların müdafiəsi Bəyannaməsinə (BMT-nin Baş Assambleyası 14.12.1974-cü ildə qəbul etmişdir) kobud qaydada ziddir. Bu bəyannamədə deyilir:

"Mülki əhaliyə daxil olan və sülh, öz-müqəddəratını təyin etmə, milli azadlıq və müstəqillik mübarizəsi apararkən fövqəladə vəziyyət və silahlı münaqişə hallarına cəlb olunan və ya işğal altında olan ərazilərdə yaşayan qadın və uşaqlar Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsi, Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt və ya beynəlxalq hüququn digər aktlarının müddəalarına uyğun olaraq sığınacaq, ərzaq, tibbi yardım və ya digər ayrılmaz hüquqlardan məhrum edilə bilməz."

Mənbə: "Memorial" İnsan Hüquqları Mərkəzinin silahlı birləşmələrin Xocalı qəsəbəsinin 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə işğalı ilə əlaqəli kütləvi insan haqları pozuntularına dair hesabatı

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan qüvvələri Stepanakertdən təxminən on mil aralıda yerləşən Azərbaycan şəhəri olan Xocalını zəbt etdilər. Xocalının bəzi sakinləri geri çəkilən Azərbaycan hərbiçiləri və özünümüdafiə qüvvələrinin müşayiəti ilə Ağdama getmək məqsədilə sərhədi keçmək üçün Xocalını tərk edərkən Ermənistan hərbi postlarına yaxınlaşdı və atəşə məruz qaldılar.

Bir neçə qaçqın Xocalıya hücum zamanı və ya onlar şəhəri tərk edərkən evlərin yandığını gördüyünü söylədilər. Züleyxa Dünyamalıyeva (bacısı Xocalıdan çıxarkən həlak olub) gecə yarısı saat 1:00-da məhsəti türklərinin yaşadığı qonşu ərazidə yanğının alovlandığını gördüyünü söylədi: "Məhsəti turkləri bizim qonşuluqda fin növündə olan evlərdə yaşayırdı. Onların evləri yanan kimi biz dərhal oranı tərk etdik."

Əksər Xocalı sakinləri gecə saat 3:00-ə kimi şəhərdə idi, bəziləri xüsusi evlərdə zirzəmilərdə qalırdı. Bundan əlavə təxminən 300 sakin bir məktəbin zirzəmisində sığınacaq tapmışdı. Bəziləri özünümüdafiə qüvvələrinin küçələrlə hərəkət edərək əhalini şəhərdən çıxmağa çağıran təlimatlarından sonra gecə saat 3:00-də şəhəri tərk etmək qərarına gəldiklərini söylədilər.

Xaos və təşviş içində sakinlər müxtəlif qruplarla, əksəriyyəti öz əşyalarını və soyuq hava üçün geyimlərini götürmədən şəhəri tərk etdilər. Nəticədə, yüzlərlə insan sərt donvurmadan əziyyət çəkdi – bir çoxları həyatını itirdi.

Xocalı sakinlərinin əksəriyyəti dayaz çay boyunca, dağlardan keçən və ermənilərin nəzarətində olan Naxçıvanlı kəndinin yaxınlığındakı açıq sahəyə doğru aparan yol ilə hərəkət etdilər. Ən gərgin atışma məhz burada olmuşdur. Digərləri onları Ağdam yaxınlığında Azərbaycanın nəzarətində olan Şelli kəndinə aparan başqa yol ilə çıxdılar. Xocalıdan sağ çıxan xeyli sayda insan Ağdam ətrafına getmək yolunu tapmaq üçün bir neçə gün meşədə dolaşmışdılar.

Tərəvəz mağazasında işləmiş 33 yaşlı Nigar Əzizovanın "Helsinki Watch"a söylədiyinə görə kütlə öldürülməyə başladığı zaman onlar geri çevrildi və müxtəlif istiqamətlər üzrə qaçmağa başladılar.

Kütlə təxminən altmış metr uzunluğunda idi. Mən ortada idim və irəlidə olan insanların əksəriyyəti öldürülmüşdü. Naxçıvanikdə bu insanların irəlidən öldürüldüyünü gördük. Onlar qışqıraraq ölürdülər. Onları üzlərindən tanıyırdım. Onların üzərindən keçdikdə üzlərini görürdüm. Uşaqlar görməsin deyə onların gözlərini bağlayırdıq.

Sonradan əsir götürülən gənc azərbaycanlı qadın "Helsinki Watch"a söylədi: "Ora şumlanmış sahə idi. Biz oraya yaxınlaşdıq və onların atəş açmağa başladığını gördük. Bu sahədə altmışa qədər ölmüş insan gördüm. Mənimlə birlikdə qaçanlar yıxılaraq ölürdülər."

Həsən Allahyarov dedi: "öncə biz Naxçıvanikə qaçdıq, lakin onlar əhaliyə atəş açmağa başlayan zaman biz digər istiqamətə doğru qaçdıq. Yolda bir BMP dayanmışdı – mən onu görmədim, yalnız mərmilər görürdüm." Allahyarovun atasından ayrılmış on səkkiz yaşlı qızı tank gördüyünü söylədi: "tank atmağa başlayan zaman biz bütün istiqamətlərdə qaçmağa başladıq. Mən səpələnmiş meyidlər gördüm və onların əhatəsində olan bütün insanların yıxıldığını gördüm."

Hicran Ələkbərova deyirdi: Naxçıvanikə çatan zaman səhər saat 9:00 idi. Orada bir sahə və çoxlu ölmüş insan var idi. Onların sayı yüz olardı. Saymağa cəhd etmədim. Bu sahədə mən yaralanmışdım. Əlif Haciyev yaralanmışdı və mən ona kömək etmək istədim. Güllə mənim qarnıma dəydi. Onların haradan atdığını görürdüm. Sahədə olan digər meyidləri də gördüm. Onlar yenicə öldürülmüşdülər – dərilərin rəngi hələ dəyişməmişdi.

Əlli bir yaşlı Baloğlan Allahyarov söylədi: Naxçıvanikə səhər saat 8:00-də çatdıq və onlar atəş açan zaman bir sahənin ortasında idik. Onlar yalnız bir istiqamətdən – meşədən – atəş açırdı. Sonra biz bu sahədən həyat yoldaşım və baldızımın öldürüldüyü dərəyə doğru qaçdıq. Onlar təxminən iyirmi metr məsafədən öldürülmüşdü. Baldızım üç yerdən vurulmuşdu – baş, qarın və ayaq nahiyəsindən. Həyat yoldaşıma arxadan atəş açılmışdı. [Ermənilər] onların üzüklərini götürmüşdülər.

27 fevral tarixindən başlayaraq Azərbaycan helikopterləri cəsədləri toplamağa və yaralılara kömək etməyə çalışan heyəti əraziyə gətirdilər. Bəzi xilasedici qruplar maskalanma geyimində idilər və fransız jurnalistinin müşayiət etdiyi bu qruplar bəzi cəsədlərin baş dərilərinin soyulduğunu və başqa formada təhqirə məruz qaldığını söyləyirdilər. Qrupun bir üzvü missiyanı video lentə almışdı.

Mülki əhali və ayrı-ayrı mülki şəxslər heç bir silahlı münaqişənin qanuni hücum hədəfi sayıla bilməz. Bu səbəbdən münaqişə tərəfləri hər zaman mülki şəxslər ilə kombatantlar arasında fərq qoymalı və hücumu yalnız sonuncuya yönəltməlidir. Bundan əlavə, tərəflər hərbi hədəfləri hücumdan qorumaq və ya geri çəkilmə halları da daxil olmaqla hərbi əməliyyatları qorumaq üçün mülki şəxslərdən istifadə edə bilməz. Beləliklə də qaçan mülki əhali ilə qarışan kombatantlar həmin mülki şəxsləri təhlükə altına alır və öz mülki əhalisini qorumaq üzrə öhdəliyini pozmuş olur.

Baxmayaraq ki, geri çəkilən kombatantlar və qaçan zaman kombatant rolunu oynayan mülki şəxslər birbaşa fərdi hücumun hədəfinə çevrilirlər, hücum edən tərəf hər bir halda mülki şəxslərin itkilərindən yayınmaq və ya onları minimuma endirmək üçün ehtiyat tədbirlərini görmək öhdəliyini daşıyırlar. Xüsusən də hücumun nəzərdə tutulan konkret və ya birbaşa hərbi faydasına münasibətdə artıq mülki şəxslərin itkisinə səbəb olacağının gözlənildiyi aşkardırsa, həmin tərəf hücumu təxirə salmalıdır.

Naxçıvanikdə Xocalıdan çıxan şəxslərə qarşı hücum ətrafındakı vəziyyət onu göstərir ki, Ermənistan qüvvələri və 366-cı MDB alayının qüvvələri (ehtimal ki, onlar komandirlərinin əmrləri ilə hərəkət etmirdi) hücumlar zamanı təmkinlik göstərməyi tələb edən bu adət hüquq normasını qəsdən pozublar. Dağlıq Qarabağ rəsmiləri və silahlıları Xocalı sakinlərinin qaçmasını aşkar şəkildə gözləyirdilər. Çünki onlar əhalinin təhlükəsiz şəkildə çıxması üçün bir dəhlizin açıq saxlanılacağı barədə şəhəri məlumatlandırdıqlarını iddia edirlər. "Helsinki Watch" tərəfindən dindirilən heç bir şahid bu cür dəhliz barədə əvvəlcədən xəbərdar olduqlarını bildirmədiblər. Bundan əlavə, baxmayaraq ki, şahid və qurbanlar Naxçıvanikdə qətliamın başladığı dəqiq vaxt ilə bağlı fərqli ifadələr verdilər, onların hamısı havanın sağlam görüntüyə və beləliklə də hücum edənlərə silahsız mülki şəxsləri silahlı və / və ya silah istifadə edən şəxslərdən fərqləndirməyə imkan verən qədər işıqlı olduğunu bildirdilər. Bu vəziyyətdə geri çəkilən kombatantların öldürülməsi əvvəlcədən müəyyən edilə bilən qədər geniş miqyasda mülki əhali itkilərinə haqq qazandıra bilməz.

Beynəlxalq hüquq prinsiplərinin bütün spektri Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş əraziləri ilə əlaqəli vəziyyətə tətbiq olunur. Bunlara güc tətbiqi ilə bağlı prinsiplər; beynəlxalq humanitar hüquq normaları; beynəlxalq insan hüquqları normaları və beynəlxalq məsuliyyət prinsipləri daxildir.

Beynəlxalq hüquqa görə cinayət kimi qiymətləndirilən beynəlxalq humanitar hüququn və insan hüquqlarının ciddi şəkildə pozulması hallarına görə Ermənistan Respublikası hökumətinin və beynəlxalq hüquqa görə onun cavabdeh olduğu tabeli qüvvələrin məsuliyyət daşıdığını sübut edən yetərli əsaslar mövcuddur. Ermənistan tərəfindən müharibənin aparılması qaydalarının pozulması halları sırasına daxildir: mülki əhalinin öldürülməsi də daxil olmaqla mülki ilə hərbi hədəfləri fərqləndirməyən hücumlar; girov götürmə və saxlama; müharibə əsir və girovları ilə qəddar rəftar etmə və onların lazımi hüquqi prosedurlar həyata keçirilmədən öldürülməsi.

Azərbaycana qarşı qanunsuz güc tətbiq edilməsinə və onun ərazilərinin işğalına cavab olaraq 1993-cü ildə qəbul etdiyi müvafiq qətnamələrdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycanda kütləvi şəkildə mülki əhalinin məcburi köçkün halına düşməsi, mülki əhaliyə qarşı hücumlar və Azərbaycanda əhalinin yaşadığı yerlərin bombalanması halları da daxil olmaqla beynəlxalq humanitar hüququn pozulmasını xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 22 aprel 2010-cu il tarixli qərarında Xocalının azərbaycanlılardan ibarət mülki əhalisinin qırılmasını "müharibə cinayətləri və ya insanlığa qarşı cinayətlər kimi qiymətləndirilə bilən xüsusilə ağır əməllər" kimi müəyyən etmişdir.

Azərbaycanda aparılan rəsmi istintaq nəticəsində beynəlxalq hüquqa, xüsusən də Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması üzrə konvensiyaya əsasən Xocalıda mülki əhaliyə qarşı aparılmış hücumlara münasibətdə soyqırım cinayətinin aşağıdakı elementlərinin mövcudluğu müəyyən edilmişdir: öldürmə və bədənə fiziki və mənəvi xəsarətə səbəb olmaqdan ibarət actus reus (əməlin obyektiv tərəfi); cinayət əməlinin sahiblərinin hədəfinə tuş gələn xüsusi mühafizə olunan qrupun mövcudluğu; və irqi, etnik, milli və ya dini əsaslarla fərqlənən qrupun tam və ya qismən məhv edilməsi üçün xüsusi soyqırım niyyəti. İstintaq nəticəsində Xocalıda törədilmiş cinayətlərə münasibətdə cinayət təqibinin davam etdirilməsi üçün aşağıdakı əsasların mövcud olduğu müəyyən edilmişdir: qrupu tam olaraq və ya qismən məhv etməyə yönəlmiş niyyətin mövcudluğu üzrə birmənalı və əsaslı sübutlar; məhv etmə halının Xocalıda baş verməsi müəyyən edilmiş qrupa tam olaraq nəticələr yaratması üçün "kifayət" etməsi; və cinayətin xüsusi coğrafi məkanda törədilməsi.

Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişə zamanı törədilmiş cinayətlər beynəlxalq hüquqa görə həm dövlət, həm də fərdi məsuliyyət yaradır.

Ermənistan Respublikasının beynəlxalq cinayət hüququnun adət və müqavilə normalarını kobud şəkildə pozduğuna görə dövlət qismində məsuliyyəti ilə yanaşı, silahlı münaqişə kontekstində, o cümlədən Xocalıda törədilmiş qətliamlar beynəlxalq cinayətlər hesab olunur və bu cinayətləri törətmiş şəxslərin, onların iştirakçıları və yardımçılarının fərdi məsuliyyətinə səbəb olur.

Məlum olduğu kimi Ermənistanın əvvəlki prezidentləri Serj Sarkisyan və Robert Koçaryan, həmçinin bu dövlətin bir çox digər yüksək vəzifəli siyasi və hərbi qulluqçuları, eləcə də Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində Ermənistan tərəfindən yaradılmış qondarma rejimin rəhbərləri Azərbaycan torpaqlarının işğalında və Azərbaycanlı mülki şəxslərə və hərbiçilərə qarşı törədilmiş cinayətlərdə şəxsən iştirak etmişlər. Aydındır ki, onların törətdikləri cinayətlərin miqyası və ağırlığı bu şəxslərə qarşı cinayət təqibinin aparılmasının zəruriliyini şərtləndirir.

Azərbaycan ərazisindəki işğala və hərbi mövcudluğa görə məsuliyyətini inkar etməklə yanaşı, rəsmi Yerevan (İrəvan) bütün gücü ilə Xocalıdakı qırğınlarla bağlı vəziyyəti elə təqdim etməyə çalışır ki, guya azərbaycanlılar özləri döyüş bölgəsindəki mülki şəxslərin təxliyyəsinin qarşısını alıb, daha da pisi - çoxlu sayda itki faktından öz siyasi məqsədlərinə istifadə etmək üçün soydaşlarını gülələyiblər.

Lakin şahid ifadələri, hökumət, hökumətlər-arası və qeyri-hökumət təşkilatları, həmçinin kütləvi informasiya vasitələri də daxil olmaqla müxtəlif mənbələrin yazılarında Ermənistanın, o cümlədən onun siyasi və hərbi rəhbərliyinin və ona birbaşa və dolayısı ilə tabe olan silahlı qrupların Xocalıda törədilən cinayətlərə görə məsuliyyət daşıdığını göstərən kifayət qədər sübutlar mövcuddur.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 22 aprel 2010-cu il tarixli qərarında aşağıdakıları qeyd edir:

Müstəqil mənbələrdən əldə olunan hesabatlar göstərir ki, 1992-ci ilin fevral ayından 25-dən 26-na keçən gecə Xocalının ələ keçirilməsi zamanı yüzlərlə azərbaycanlı etnik mənşəyinə malik olan mülki əhalinin işğal edilən şəhəri tərk etməyə cəhd edən zaman şəhərə hücum edən erməni silahlıları tərəfindən öldürüldüyü, yaralandığı və girov götürüldüyü qeyd olunur.

Öz kitabını qardaşı, məşhur beynəlxalq terrorçu Monte Melikonyana həsr etmiş Markar Melkonyan adlı erməni müəllifinin sözlərinə əsasən şəhər "strateji məqsəd idi, lakin bu həm də qisas aktı olmuşdur". Müəllif "Arabo" və "Aramo" adlı iki erməni dəstəsinin silahlılarının rolunu xüsusilə vurğulayır və onların Xocalının dinc sakinlərini nə cür qəddarcasına öldürdüklərini təfərrüatlı təsvir edir. Belə ki, onun sözlərinə əsasən şəhərin bəzi sakinləri "[erməni] əsgərləri onları təqib edənədək" təxminən altı mil məsafə qət etdikdən sonra demək olar ki təhlükəni arxada qoymuşlar. Ardınca bildirir ki, "əsgərlər uzun müddət ombalarında gəzdirdikləri bıçaqlarını çıxardı və [onları] bıçaqlamağa başladılar".

Xocalı hadisələri Ermənistan Respublikasının keçmiş prezidenti Serj Sarkisyanın qondarma rejimin "özünü-müdafiə qüvvələri komitəsi"nin rəhbəri olan dövrdə baş vermişdir və bu səbəbdən onun xatirələri bu sahədə ən vacib sübut mənbələrindən biridir. Sarkisyanın aşağıdakı sözləri Xocalıda törədilmiş cinayətlərin icraçıları barədə heç bir şübhə qoymur:

"Xocalıdan əvvəl azərbaycanlılar fikirləşirdilər ki, onlar bizimlə zarafat edirlər, onlar fikirləşirdilər ki, ermənilər mülki əhaliyə qarşı əl qaldıra bilməz. Biz bu [stereotipi] qıra bildik". (Thomas de Waal, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War (New York and London, 2003).

Jurnalistin minlərlə adamın ölməsindən təəssüf keçirdib-keçirmədiyi barədə sualına cənab Sarkisyan utanmadan cavab vermişdir: "Mən heç bir təəssüf keçirmirəm" çünki, "hətta minlərlə əhali ölərsə bu cür sərt gedişlər zəruridir". Ermənistanda ən yüksək siyasi və hərbi vəzifə tutan bir şəxsin bu cür sözləri əlavə şərhi lüzumsuz edir və münaqişə zamanı azərbaycanlı mülki əhaliyə qarşı törədilmiş cinayətlərin əvvəlcədən düşünülmüş plan əsasında həyata keçirldiyini təsbit edir.

Azərbaycan dövlətinin məqsədyönlü addımları, habelə Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə "Xocalıya Ədalət!" beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində dünya ictimaiyyətini Xocalı soyqırımı barədə məlumatlandırmaq məqsədilə dünyanın bir çox ölkəsində davamlı tədbirlər keçirilir.

Xocalı soyqırımı bir çox ölkələrdə qəbul olunan parlament aktlarında tanınmış və xatırlanmışdır. Bu vaxtadək, Bosniya və Herseqovina, Kolumbiya, Çex Respublikası, Honduras, İordaniya, Meksika, Pakistan, Panama, Peru, Sudan, Cibuti, Qvatemala, Paraqvay, Sloveniya, Şotlandiya, İndoneziya və Əfqanıstanın qanunverici orqanları, həmçinin ABŞ-ın 20-dən çox ştatı tərəfindən müvafiq parlament qətnamələri qəbul edilmişdir.

Bu sənədlərdə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğalı və Xocalıda 600-dən çox dinc sakinin öldürülməsi pislənir və qurbanların xatirələri yad olunur. Corciya ştatının Nümayəndələr Palatasının 1594 saylı qətnaməsində Amerika qanunvericiləri tərəfindən qəbul olunan sənədlərdə ilk dəfə olaraq Xocalıda törədilən qırğına görə Serj Sarkisyanın adı qeyd olunmuşdur.

20 noyabr 2012-ci il tarixində Cibutidə keçirilmiş İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 39-cu sessiyasında Xocalıda törədilmiş cinayətləri soyqırım kimi tanıyan qətnamə qəbul edilmişdir.

2013-cü ilin fevral ayında Qahirədə keçirilən İƏT İslam Zirvə Konfransının 12-ci sessiyasında qəbul olunan Yekun Kommünikedə üzv dövlətlər Xocalı soyqırımının tanınması istiqamətində zəruri səylər göstərməyə çağırılırlar.

Xocalı soyqırımı Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanı birləşdirən Türk Şurası tərəfindən tanındı.

Bakı, Ankara, İstanbul, Sakarya, İzmir, İzmit, Uşak, Kocaeli (Türkiyə), Haaqa (Hollandiya), Berlin (Almaniya), Sarayevo (Bosniya və Herseqovina) və Mexikoda (Meksika) da soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə abidələr və memorial komplekslər quraşdırılmışdır.

Hər il fevralın 26-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Xocalı soyqırımının ildönümünə həsr olunmuş anma mərasimində iştirak etmək üçün Xətai rayonunda yerləşən faciə qurbanlarının xatirəsinə ucaldılmış abidəni ziyarət edirlər.

Həmin gün abidəni minlərlə insan da ziyarət edir.