1988-ci ilin qışında Kreml hesab edirdi ki, Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi ideyası ətrafında növbəti "erməni həngaməsi" yerli partiya və hüquq-mühafizə orqanlarına profilaktik təsirlərin ənənəvi üsulları ilə və nəhayət, respublika rəhbərlərinin dəyişməsi yolu ilə aradan qaldırılacaqdır. Amma əslində hər şeyin daha ciddi olduğu məlum oldu.

1988-ci ilin mayında hər iki respublikanın rəhbərliyi dəyişir. Azərbaycanda K.Bağırovun yerinə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi postuna həmin vaxtadək Pakistanda səfir işləmiş və 10 ildən çoxdur respublikada olmayan Əbdürrəhman Vəzirov təyin edilir. Məhz bu səbəbdən respublikanın problemləri haqqında çox səthi təsəvvürə malik olan Vəzirov milli zəmində yaranan münaqişəyə artıq effektivliyini tamamilə itirmiş köhnə "beynəlmiləlçi" mövqeyindən yanaşdı ki, bu da, şübhəsiz, kobud səhv idi.

Azərbaycan əhalisi ümid edirdi ki, respublika rəhbəri postunu daha enerjili, cəsarətli, millətin mənafeyi uğrunda döyüşməyə hazır olan, xalqla onun anladığı və öz düşüncə və duyğularını adekvat şəkildə ifadə edən siyasi dildə danışan bir siyasətçi tutacaqdır.

Lakin xalqın qarşısına partiya siyasətinin və təbliğatının kəsad dili ilə danışan, milli hisslərin ifadəsi ilə bağlı hər şeydə təmkinli davranan bir rəhbər çıxmışdı. Zaman göstərdi ki, Vəzirov belə bir mühüm məqamda Azərbaycanın rəhbəri vəzifəsinə tamamilə uyğun olmayan bir fiqur idi.

Azərbaycanın yeni rəhbərliyinin Qarabağ problemini, eləcə də Ermənistandan gələn qaçqınların problemini həll etmək üçün kifayət qədər taktiki çevikliyi və müdrikliyi yox idi. Vəzirov öz çıxışlarında Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı birinci dərəcəli məsələləri həll etmək yerinə, ictimaiyyətin diqqətini millətlərarası münaqişədən kadr probleminə, sosial və iqtisadi problemlərə yönəltmək istəyirdi.

Bu taktika effektli olmadı, çünki bu, siyasi cəhətdən Azərbaycan cəmiyyətini xalqın həmrəyliyi, hakimiyyət həmrəyliyi zəminində, millətin siyasi səfərbərliyi və birliyi əsasında birləşdirməyə imkan vermədi. Düşmənlərin respublika daxilində axtarılması, əvvəlki rəhbərliyin ünvanına əsassız tənqid qaçılmaz olaraq daxili siyasi böhrana gətirib çıxarırdı.

Ermənistandan, daha dəqiq desək, Azərbaycan SSR ilə həmsərhəd olan Qafan şəhərindən ilk qaçqın axını 1987-ci ilin payızının əvvəllərində baş vermişdi. Lakin respublika rəhbərliyi Ermənistandakı azərbaycanlıların faciəsini görmək istəmədi, qorxaqcasına susmağa üstünlük verdi. Prinsipsizlik və milli ruhun olmaması SSRİ xüsusi xidmət orqanları tərəfindən erməni əhaliyə qarşı qətliamın təşkil edildiyi Sumqayıt hadisələrinə gətirib çıxardı.

Respublika rəhbərliyinin hərəkətlərinin səmərəsizliyinə cavab olaraq, 1988-ci ilin may ayından mitinqlər başlandı və bu mitinqlərdə xalq tədricən öz liderlərini irəli sürməyə başladı. Bu şəxslər təcrübəli siyasətçilər olmasalar da, respublikada yaranmış ağır vəziyyəti təsvir edən emosional çıxışları ilə dərhal kütlə arasında populyarlıq qazandılar. Yeni hərəkatın liderləri arasında əsas halqanı ziyalılar təşkil edirdi.

1988-ci ilin noyabr ayına qədər Azərbaycanda ictimai-siyasi gərginlik o həddə çatdı ki, erməni tərəfinin istənilən siyasi təxribatı dəhşətli nəticələrə gətirib çıxara bilərdi, çünki respublika rəhbərliyinin respublika ərazisində baş verən hadisələrə təsiri azaldıqca, yerli hakimiyyətə etimad da azalırdı.

Noyabrın 17-də Bakıda bütün respublikaya sürətlə yayılan çoxgünlük "mitinq marafonu" başladı.

Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan gəlməyə davam edən çoxsaylı qaçqın və məcburi köçkünlər əhali arasında yaşanan təlatümləri daha da gücləndirirdi.

İnsanlar Ermənistanın azərbaycanlı əhalisinin təhlükəsizliyinə dayanıqlı təminat verilməsini tələb etməyə davam edirdilər. Noyabrın 17-dən başlayaraq paytaxtın əsas meydanında mitinq (o vaxtlar V.Leninin adını daşıyırdı, sonradan adı Azadlıq meydanı olaraq dəyişdirildi) müddətsiz elan edilir.

Belə bir şəraitdə hakimiyyət ən son varianta əl atdı – ölkədə xüsusi vəziyyət elan edildi, paytaxtda və bəzi digər yaşayış məntəqələrində komendant saatı tətbiq edildi. Bu, ciddi siyasi addım idi və əslində xalqla açıq dialoqa girə, respublikada yaranmış mürəkkəb sosial-siyasi vəziyyətə nəzarət edə bilməyən və fövqəladə tədbirlərə əl atmağa məcbur olan hakimiyyətin böhranı etiraf etməsi demək idi.

Açıq-aydın görünürdü ki, 1988-ci ilin axırlarında hakimiyyətin siyasi, ideoloji və mənəvi resursları tükənmək üzrə idi. Respublikanı bürümüş böhranın kökləri o qədər dərin idi ki, Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsində xüsusi vəziyyət rejiminin elan edilməsi və komendant saatının tətbiq edilməsi tətillərin və mitinqlərin avtomatik şəkildə dayandırılmasına gətirib çıxarmadı. Əhalini əmək həyatına qaytarmaq üçün hakimiyyət strukturlarının bütün imkanları səfərbər edilməli idi.

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması məqsədilə yaranmış qeyri-formal ictimai-siyasi hərəkat tədricən geniş demokratik azadlıqlara nail olmaq, əsl suverenliyin təmin edilməsi, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti yaratmaq üçün hərəkata çevrildi.

1989-cu ilin iyununda hərəkat konkret şəkil almağa başladı –Azərbaycan Xalq Cəbhəsi (AXC) yaradıldı. AXC-nin proqramında bildirilirdi ki, təşkilat həyatın bütün sahələrinin yenidən qurulması və demokratikləşdirilməsi uğrunda, SSRİ tərkibində Azərbaycan SSR-in suverenliyi uğrunda, eləcə də Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti qurmaq uğrunda mübarizə aparmaq məqsədi daşıyır. Sonralar bu təşkilatın təməlində dayananların çoxunun yolları ayrılacaq. Məqsədə nail olduqdan – hakimiyyətə gələndən sonra onlar müxtəlif partiyaların üzvləri və liderləri olaraq bir-birinə qarşı barışmaz düşmən mövqeyində dayanacaq və bir-birindən təcrid olunacaqlar. Lakin həmin dövrdə respublika rəhbərliyinin qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində göstərdiyi səhlənkarlıq və tamamilə antimilli olması Xalq Cəbhəsinin kütlələr arasında populyarlığını təmin etmişdi.

1989-cu ilin yanvarında Moskva respublika rəhbərliyinin susqun razılığı ilə Stepanakertdə (Xankəndi) Arkadi Volskinin başçılığı ilə Xüsusi İdarə Komitəsi (XİK) yaradır.

DQMV-nin hakimiyyət orqanları ilə paralel olaraq fəaliyyət göstərən bu inzibati orqanın yaradılması faktiki olaraq vilayəti Azərbaycanın tabeliyindən çıxararaq Ermənistanla əlaqələndirdi və Ermənistanın orada silahlı qruplar yaratmasına imkanı verdi.

1988-ci ilin sonu - 1989-cu ilin əvvəllərində Ermənistandan qaçqın axını getdikcə daha da güclənir. Azərbaycanın sərhədyanı kəndlərinin Ermənistan ərazisindən intensiv atəşə tutulmasına başlanıldı. Bununla əlaqədar olaraq, 1989-cu il iyun ayının sonlarından başlayaraq respublikada yeni mitinq dalğası yaranır. Bu mitinqlərdə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasının çağırılması, DQMV-də Xüsusi İdarə Komitəsinin (XİK) ləğv edilməsi və Xalq Cəbhəsinin rəsmi şəkildə tanınması tələbləri irəli sürülürdü.

Ardı-arası kəsilməyən mitinqlər Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsini (AKP MK) Xalq Cəbhəsi ilə danışıqlara başlamağa vadar etdi. 15 sentyabr 1989-cu il tarixində Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyası çağırıldı. Onun işində AXC-nin İdarə Heyətinin üzvləri də iştirak etdilər. Sessiyada Vəzirovla "cəbhəçilər" arasında qızğın diskussiya baş tutdu. Respublika rəhbərliyi Xalq Cəbhəsinin tələblərini müzakirə etməkdən boyun qaçırmağa çalışırdı. Sessiya yalnız Ali Sovetin binası ətrafında toplaşanlar tərəfindən dəstəklənən AXC İdarə Heyəti üzvlərinin təzyiqi ilə təklif olunan məsələlərin geniş müzakirəsinə başladı. Sentyabrın 23-dək işini davam etdirən Ali Sovetin sessiyası "Azərbaycan SSR-in suverenliyi haqqında" Konstitusiya Qanunu qəbul etdi və bu hadisə Azərbaycanda xalq hərəkatının uğuru sayıla bilər. Bunun ardınca 5 oktyabr 1989-cu il tarixində Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Azərbaycan Xalq Cəbhəsini rəsmi qeydiyyata alır. Noyabrın 28-də Moskva respublikanın təzyiqi altında Dağlıq Qarabağda Xüsusi İdarə Komitəsini (XİK) ləğv edir [1].

Kremlin birmənalı olmayan mövqeyi münaqişə tərəfləri arasında getdikcə daha sərt polemika yaradır, hər iki tərəfin mərkəzi hakimiyyətə olan inamsızlığının artmasına səbəb olurdu. 1989-cu ilin sonunda məlum oldu ki, Sov.İKP MK-nın Qarabağ məsələsində yürütdüyü siyasi xətt nəinki müsbət nəticə vermədi, həm də ciddi siyasi səhvlər və itkilərlə nəticələndi.

1989-cu ilin dekabr ayının sonunda SSRİ-İran sərhədindən Bakıya bir-birindən həyəcanlı xəbərlər gəlməyə başladı. Nə Bakının, nə də Moskvanın heç cür inana bilmədiyi (bəlkə də inanmaq istəmədiyi) bir şey baş verdi – SSRİ-nin dövlət sərhədinin onlarla kilometri dağıdıldı, Arazın hər iki tərəfində minlərlə insan bir-birinə qovuşdu – onlar bunun mümkün olacağına inana bilmirdilər.

Bununla belə, əgər Moskva Şərqi və Qərbi Berlin arasındakı dəmir-beton divarın dağıdılmasını "yeni düşüncə" adlandırırdısa, Naxçıvan və Cəlilabadda sərhəddən 0,5 km aralıdan keçən tikanlı məftillərin sökülməsini "ekstremist meyillər" adlandırırdı. Məhz bu hadisələrdən sonra Moskva belə qənaətə gəldi ki, ittifaq respublikalarından birində SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq təhlükəsi yaranıb; bundan sonra hadisələr dramatik mərhələyə keçdi.

Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 2 yanvar 1990-cı il tarixli iclasında SSRİ DTK-nın sədri V.Kryuçkov Azərbaycanda baş verən hadisələrə münasibət bildirərkən belə demişdi: "Vəziyyətin gedişatı gözlənilməz xarakter alıb. Cəlilabadda hakimiyyət qondarma Xalq Cəbhəsinin əlinə keçmişdir. Faktiki olaraq dövlət sərhədinin dağıdılması prosesi baş verir. Sərhədçilərin Ordunun dəstəyinə ehtiyacı var. Millətlərarası münasibətlər Komissiyası yaradılıb" [2].

Beləliklə, Moskvanın sərhəddə "cəbhəçilər sırasından çıxan radikal qruplaşmaların təxribatçı addımları" kimi təqdim olunan hadisələr, hərbi güc tətbiq etmək barədə düşünməyə əsas verdi. Yanvarın 3-də Novo-Oqarevoda keçirilən müşavirədə ölkədə yaranmış vəziyyətə toxunan Qorbaçov belə söz vermişdi: "Ölkəni vətəndaş müharibəsi olmadan yenidənqurmadan keçirməyi əsas vəzifəm hesab edirəm. Qurbanların olması qaçılmazdır. Orada da, burada da kimisə öldürürlər, amma bu, kortəbii haldır, bundan heç hara qaça bilməzsən. Gərginliyi zorla, silah gücü ilə yatırmaq isə tamam başqa məsələdir. Məndən bunu görməyəcəklər" [3].

Amma Qorbaçov, həmişə olduğu kimi, verdiyi sözü tutmadı. Bundan 17 gün sonra o, Bakıda ölkəsi SSRİ-nin vətəndaşlarına qarşı yenidənqurma illərinin ən qanlı hərbi aksiyasını həyata keçirdi.

Partiya rəhbərliyinin istefası tələbi ilə davam edən mitinqlər 1990-cı ilin yanvarından etibarən Moskvadan emissarların gəlməyə başladığı paytaxtda vəziyyəti son dərəcə gərginləşdirdi.

"Cəbhəçilərin" arasında mitinqlərin davam etdirilməsinin tərəfdarları ilə 1989-cu ilin aprelində Tbilisidə baş vermiş hadisələrin təkrarlanacağından ehtiyat edərək mitinqləri dayandırmağa çağıranlar arasında parçalanma baş verdi. Hətta 13 yanvar 1990-cı il tarixində Milli Müdafiə Şurası yaradıldı və guya Qarabağın müdafiəsi üçün vəsait toplanılmasına başlanıldı. Əlbəttə, xüsusi xidmət orqanları AXC rəhbərliyinin fəaliyyətindən xəbərdar idi, bu barədə Bakıdakı Moskva emissarlarına məruzə edirdilər, onlar isə, öz növbəsində, tədricən gələcək fəaliyyət taktikasını işləyib hazırlayırdılar.

Moskvadan gələn emissarların "cəbhəçilər"in liderləri ilə apardıqları danışıqlar nəticəsində emissarlar onların hakimiyyətə qarşı mövqeyinin barışmazlığından və sərt addımların atılması zərurətindən bir daha əmin oldular. Bütün bunların fonunda Moskva sadəlövh "cəbhəçilər"lə oyun oynamağa başladı, gah biri, gah da digəri ilə danışıqlar apararaq son anadək şəhərə qoşun yeridilməyəcəyini vəd etdi.

Beləliklə, Mərkəz AXC-nin radikal qanadının sayıqlığını zəiflətməyə, mitinq iştirakçılarını yanıltmağa, digər tərəfdən isə gözlənilməz zərbə hazırlamağa çalışırdı. Bu zərbə nəinki Azərbaycan müxalifəti üçün, həm də gələcəkdə "ən müqəddəs şey" sayılan Sovet hakimiyyətinə qəsd etməyə cəsarət edənlər üçün bir dərs olmalı idi.

Z.Əlizadənin sözlərinə görə, qoşun yeridildiyi gecə bəzi "cəbhəçilər" evdə oturub radioya qulaq asır, digərləri dostlarının yanında gizlənməyə çalışır, üçüncülər isə barrikadaların yanından keçərək insanları evlərinə getməyə çağırırdılar. Amma onların arasında insanları küçələrə çıxmağa, şəhəri qorumağa çağıranlar da var idi [4].

AXC-nin Milli Müdafiə Şurasından olan bu liderlərin çağırışı ilə insanlar şəhərin küçələrində və Bakı qarnizonu hissələrinin ətrafında barrikadalar qurmağa başladılar. Bakının ətrafındakı yollarda 26 böyük maneə yaradılmışdı. Şəhərdə yerləşdirilmiş hərbi hissələrə girişlər bağlanmışdı.

Sonradan qanlı 20 Yanvar hadisələrinə həsr olunmuş çoxsaylı veriliş və nəşrlərdə AXC liderləri özlərinə bəraət qazandıracaq, bir-birini minlərlə insanı Sovet imperiyasının güclü hərbi maşınları ilə təkbətək qoymaqda ittiham edəcəklər.

İstənilən halda, yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Sovet ordusunun xüsusi bölmələri Respublika paytaxtının dinc vətəndaşlarına qarşı cinayət törədərək Bakıya daxil oldular. Bu hadisə Azərbaycanın ən yeni tarixinə "Qanlı Yanvar" adı altında daxil olacaq və respublikanın öz müstəqilliyini bərpa etməsi yolunda dönüş nöqtəsi olacaqdır.

Yanvarın 22-də, Bakıda baş vermiş hadisələr zamanı həlak olanların dəfn mərasimi keçirildi. Dəfn mərasimində 1 milyondan çox insan iştirak etdi. Azadlıq meydanına bitişik ərazidə və MK-nın binasının qarşısındakı divarlarda "Tbilisi, Bakı. Növbəti hansı şəhər atəşə tutulacaq?"; "Qorbaçov, sən cəlladsan, sən yalançısan, sən yenidənqurmanın düşmənisən"; "Cəllad Yazov, rədd ol Azərbaycandan" kimi yazılar yazılmışdı.

Dəfn mərasimi partiya biletlərinin kütləvi şəkildə yandırılması ilə müşayiət olunurdu.

Bakıda baş verən hadisələr ətrafında sərt informasiya blokadası yaradılmışdı. Hadisələrdən sonra bir aydan uzun müddətdə respublika televiziyası işləmir, yerli qəzetlər nəşr olunmurdu. O günlərdə Azərbaycanda tirajlanan "Pravda", "İzvestiya", "Krasnaya Zvezda" qəzetləri və mərkəzi mətbuatın digər nəşrləri Moskvada və SSRİ-nin digər şəhərlərində tirajlanan nömrələrdən fərqlənirdi. Respublika əleyhinə yönələn mərkəzi mətbuat nömrələrinin materialları, Bakının "ümumxalq müdafiəsi" hərbi əməliyyatı ilə bağlı genişmiqyaslı kampaniyalar Bakıda çap olunan həmin nəşrlərin nömrələrinə daxil edilmirdi.

Bakıda baş verən hadisələr ətrafında informasiya blokadasının aradan qaldırılması istiqamətində ilk addım 1990-cı il yanvarın 21-də Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun keçmiş üzvü Heydər Əliyevin Azərbaycanın Moskvadakı Daimi Nümayəndəliyində çıxışı oldu. O, bu qanlı aksiyanı törədənləri kəskin şəkildə tənqid edərək bu aktı qanunazidd hesab etdiyini bildirdi.

H.Əliyev öz çıxışında Kreml və respublika rəhbərliyinin Qarabağ məsələsində buraxdığı və Bakıda baş verən faciəvi hadisələrin əsas səbəbi olan səhvləri açıqladı. H.Əliyev Ali Sovet rəhbərliyinin Bakıya qoşun yeritmək qərarını "antihumanist, antidemokratik və antikonstitusion" adlandırdı və "bu faciə ilə əlaqəli olanların hamısının cəzalandırılmasını" tələb etdi.

H.Əliyevin bu çıxışı faktiki olaraq 1987-ci ildə istefa verdikdən sonra böyük siyasətə qayıtmasının əsasını qoydu. H.Əliyevin çıxışı çox böyük əhəmiyyətə malik idi və faktiki olaraq Qorbaçovun qan içində boğulan "yenidənqurma"sı haqqında rekviyem oldu.

Həmin gün bütün xarici radiostansiyalar H.Əliyevin çıxışından sitat gətirirdi, daimi nümayəndəlik binasının qarşısına toplaşmış xarici müxbirlər isə Heydər Əliyevi dövrəyə alaraq ondan müsahibə almağa çalışırdılar. Heydər Əliyevin çıxışından iki həftə sonra, fevralın 4-də "Pravda" qəzetinin səhifələrində ona qarşı növbəti böhtan məqaləsi dərc olunacaq. Bu, hakimiyyətin Heydər Əliyevin çıxışına özünəməxsus cavabı olacaqdı.

Ancaq Azərbaycan xalqı bütün bunları ancaq SSRİ-nin süqutundan və 1993-cü ildə Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışından sonra biləcəkdı.

Bu arada, Qanlı Yanvar hadisələrindən sonra növbəti, son 2 ildə artıq ikinci dəfə respublika rəhbərliyi dəyişdi. Kreml yanvarın 20-də səhər saatlarında hərbi vertolyotla Moskvaya qaçmış Ə.Vəzirovun yerinə respublikanın Nazirlər Sovetinin sabiq sədri Ayaz Mütəllibovu yeni partiya təşkilatının rəhbəri təyin etdi.

Bununla yanaşı, 1990-cı ilin yanvar hadisələrindən sonra ölkədaxili ziddiyyətlər, fəalların həbsi, aydın və dəqiq gələcək fəaliyyət planının olmaması səbəbindən parçalanmaqda olan Xalq Cəbhəsi müvəqqəti olaraq siyasi səhnədən endi.

"Cəbhəçilər"in fəallaşması isə 1990-cı ilin yayında, respublikada Azərbaycan SSR Ali Sovetinə seçki kampaniyası başladıqdan sonra baş verəcəkdi.

Belə ki, iyulun 28-də respublikadakı demokratik qüvvələrin Forumu keçirildi və bu Forumda 20-dən çox təşkilatın nümayəndələri iştirak etdi. Forumda Demokratiya Bloku yaradıldı. Seçkilər 1990-cı il sentyabrın 30-da keçirildi. Lakin partiya aparatı tərəfindən inzibati resursların səfərbər edilməsi, habelə fövqəladə vəziyyət şəraitində seçkilərin keçirilməsi seçkinin nəticələrinə ciddi təsir göstərdi.

Parlamentdəki yerlərin çoxunu partiya aparatı tərəfindən dəstəklənən namizədlər tutdu. 360 deputat mandatı olduğu halda, Demokratiya Blokunun nümayəndələrinə cəmi 30 deputat mandatı çatdı. Həmin vaxtdan Mütəllibov tərəfdarları ilə Demokratiya Blokunun üzvləri arasında siyasi qarşıdurma dövrü başlayır, özü də təkcə Parlament binasının divarları daxilində deyil, həm də onun xaricində. Sonuncuların respublika ali qanunverici orqanının tərkibindəki payı az olsa da, son dərəcə fəal idilər və hakimiyyətin istənilən səhvindən onu tənqid etmək üçün istifadə edirdilər. Ali Sovetin sessiyalarının televiziyada yayımlanması, burada Demokratiya Blokunun deputatlarının öz hökumətlərini açıq-aşkar tənqid etməsi və ana dilini mükəmməl bilməsi onların cəmiyyətdə populyarlığını sürətlə artırırdı.

Hakimiyyət üçün ən həssas məsələ Qarabağ məsələsi idi ki, müxalifət də məhz bu məsələdən istifadə edərək hakimiyyətə gəlməyə çalışırdı. 1991-ci ilin sonunda Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən və SSRİ-nin süqutundan sonra bu məsələ xüsusilə gərginləşdi.

Həmin andan etibarən Moskvadan birbaşa dəstəyi itirən respublika hakimiyyəti müxalifətlə qarşıdurmasında tək qaldı. Bu qarşıdurma Ermənistan və Azərbaycan arasında genişmiqyaslı hərbi əməliyyatların başlanması fonunda baş verirdi.

Formalaşmaqda olan Azərbaycan Ordusu Şuşa ətrafında mövqelərini tərk edən kimi müxalifət hakimiyyətin hamının düşmənə qarşı birləşməsi çağırışlarına dəstək vermək yerinə, "iqtidar nə qədər pis olarsa, bizə də bir o qədər yaxşı olar" prinsipinə əməl edərək öz xəttini irəli sürdü.

Müxalifət Mərkəzi komandanlığa tabe olmayan silahlı birləşmələrini yaradaraq, faktiki olaraq, hökumətin hərbi quruculuq üzrə gördüyü tədbirləri sabotaj edirdi. Bu isə, öz növbəsində, cəbhədə hərbi əməliyyatların yenidən təşkil edilməsinə və böyük itkilərə gətirib çıxarırdı.

İstənilən digər ölkədə müxalifətin müharibə zamanı bu cür hərəkətləri hakimiyyət tərəfindən birmənalı şəkildə Vətənə xəyanət kimi qiymətləndirilə, bunlara görə ağır cəzalar verilə bilərdi. Lakin nəinki ölkədə, heç öz ətrafında yaranmış vəziyyətə belə nəzarət edə bilməyən Prezident Mütəllibovun hakimiyyətinin zəifliyi bu cür dağıdıcı qüvvələrin tədricən vəziyyəti öz əllərinə almasına imkan verdi.

İlk böyük böhran 1992-ci ilin fevral ayının sonlarında erməni silahlı quldur dəstələrinin Azərbaycanın Xocalı şəhərində dinc sakinlərə qarşı soyqırımı törətdiyi Xocalı hadisələri oldu. Soyqırımı nəticəsində Xocalıda 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca olmaqla 613 yerli sakin qətlə yetirildi. 8 ailə tamamilə məhv oldu, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq isə valideynlərindən birini itirdi. 76-sı uşaq olmaqla 487 nəfər düşmən gülləsindən yaralandı. 1275 nəfər əsir alındı. 68-i qadın və 26-sı uşaq olmaqla 150 nəfərin taleyi hələ də məlum deyil.

Prezident Mütəllibov Xocalı soyqırımından sonra respublika parlamentinin binası qarşısında keçirilən kütləvi mitinqlərin təzyiqi ilə 1992-ci il martın 6-da istefa verdi.

Təbii ki, bütün məsuliyyət Prezidentin üzərinə qoyulmuş, Xocalı hadisələrinin səbəblərini araşdırmaq üçün isə Parlamentdə komissiya yaradılmışdı.

Parlamentin spikeri E.Qafarova da istefa verdi. Ardınca daxili işlər və müdafiə nazirləri vəzifədən kənarlaşdırıldılar. Prezident və Parlament sədrinin funksiyaları müvəqqəti olaraq, yəni yeni seçkilərə qədər Tibb İnstitutunun rektoru, professor Yaqub Məmmədova həvalə edilmişdi.

Müxalifət dərhal öz tərəfdarlarını, demək olar ki, bütün əsas vəzifələrə təyin etdi. İxtisasca riyaziyyatçı olan Rəhim Qazıyev müdafiə naziri, Tahir Əliyev isə daxili işlər naziri oldu.

Beləliklə, Demokratiya Blokunun üzvləri hökumətdə iki əsas postu tuta bildilər. Görünən o idi ki, indi cəbhədəki vəziyyət köklü şəkildə dəyişməli, müxalifətin müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən batalyonu isə, nəhayət, vahid komandanlığa tabe olmalı idi. Lakin müxalifət Qarabağ məsələsinin hayında deyildi. O, hakimiyyətə hərtərəfli hücuma – yeni prezident seçkilərinə hazırlaşmağa başlamışdı.

Bu arada, "cəbhəçilər" və Yaqub Məmmədov prezident seçkiləri haqqında Qanunun 65 yaşdan yuxarı vətəndaşların Azərbaycan Respublikası Prezidentliyinə namizədliyini irəli sürmək hüququna malik olmaması barədə Maddəsini qüvvədə saxladı. Bu maddə Mütəllibov tərəfindən məxsusi olaraq Heydər Əliyevə qarşı tətbiq edilmişdi və Yaqub Məmmədova və "cəbhəçilər"ə ən nüfuzlu rəqibin seçkilərdə iştirakının qarşısını almağa imkan verdi. Tezliklə Yaqub Məmmədov başa düşdü ki, vəziyyətə tam nəzarət etmək iqtidarında deyil. "Cəbhəçilər" rayonlarda hakimiyyəti de-fakto ələ keçirir, icra hakimiyyəti başçılarını özlərinə tabe edir, zorla rayon şuraları çağırır, icra komitələrinin sədrlərini öz namizədləri ilə əvəzləyirdilər.

Zərdüşt Əlizadə kitabında həmin dövrdə "cəbhəçilər"in fəaliyyətinə belə qiymət verirdi: "Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi andan etibarən AXC sırf Simmervald konfransının qərarlarında göstərilən Lenin siyasətini (imperialist müharibəsində məğlubiyyətdən vətəndaş müharibəsində sosialistlərin qələbəsinə qədər) yürütməyə başlayıb. Cəbhəçi liderlərin hökumətin ordu qurmaq cəhdlərini sabotaj etməsini, öz adamlarını orduya soxmaq və ordu sıralarında hökumət əleyhinə təbliğat aparmaq cəhdlərini, Azərbaycanın məğlubiyyətlərindən dolayı böyük sevinc hissini, bu məğlubiyyətlərin miqyasını şişirtməsini, ölkədə "ləng gedən vətəndaş müharibəsi" üsullarını tətbiq etməsini ancaq bununla izah etmək olar" [5].

Bu arada, hərbi əməliyyatlar "tamaşası"nın miqyası da böyüməyə başlamışdı. Ermənistan hərbi birləşmələri artıq Kəlbəcər və Zəngilana hücum etməyə başlamışdılar. Xocalının işğalından sonra Şuşa ilə hava əlaqəsi pozuldu. Şuşa ətrafındakı halqa getdikcə daralmağa başladı. Bu arada, müxalifət liderləri də əhalinin gözündə əlavə xal qazanmaq üçün populist bəyanatlar verməyə davam edirdilər. Belə bəyanatlardan biri də Rəhim Qazıyevin məşhur "Şuşa getsə, başıma güllə vuraram" ifadəsi oldu.

Ancaq mayın 8-də Şuşa işğal olundu. Qarnizonun böyük hissəsi şəhəri döyüşsüz verdi, şəhər uğrunda ümidsizcəsinə vuruşan bir neçə igid isə həlak oldu. Erməni yaraqlı dəstələri tərk edilmiş şəhərə qorxa-qorxa girir və şanslarına inana bilmirdilər. Onların uğur qazanmasını təmin edən isə təcavüzə məruz qalan Azərbaycanda durmadan hakimiyyət uğrunda daxili mübarizənin getməsi idi.

Şuşanın işğalı Mütəllibovun tərəfdarlarının sabiq prezidentin hakimiyyətə qayıtması üçün bu hadisədən istifadə etməsinə əsas verdi. Onlar faktiki olaraq Xocalı soyqırımından sonra "cəbhəçilər"in hakimiyyət dəyişikliyi ssenarisini təkrarlamaq istəyirdilər. Həmin vaxtadək Prezident Mütəllibovun Xocalı hadisələrindəki təqsir payının araşdırılması həvalə olunan parlament komissiyası da öz işini başa çatdırmışdı. Komissiya dövlət başçısının hərəkətlərini ağır cinayət törətməkdə ittiham üçün əsası olmayan vəzifə səhlənkarlığı kimi qiymətləndirdi. Mütəllibovun tərəfdarları həmçinin şayiələr yaymağa başladılar ki, guya sabiq prezident hakimiyyətə qayıdacağı təqdirdə rus hərbçilərinin Şuşanın qaytarılmasına dəstək verəcəklərini vəd etdiklərini bəyan edib.

Mayın 14-də Yaqub Məmmədov Azərbaycan Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasını çağırdı. Aydın idi ki, sessiya Mütəllibovun prezident vəzifəsinə bərpa olunması üçün çağırılırdı. Nomenklatur üzvlərin böyük əksəriyyəti Ali Sovetin sessiyasında Mütəllibovun dövlət başçısı vəzifəsinə bərpa olunmasının lehinə böyük həvəslə səs verdi.

Mütəllibov, öz növbəsində, möhtəşəm nitq söyləyərək, opponentlərinə ən sərt tədbirlərə əl atmağa hazır olduğu barədə xəbərdarlıq etdi. Lakin bu təhdidlərin təməlində artıq real resurslar yox idi. Vaxt ötürülmüşdü.

Mütəllibovun hakimiyyətə qayıdışından hiddətlənən müxalifət isə tərəfdarlarını toplayaraq Parlament binasına doğru hərəkət etməyə başladı. Kütlənin önündə silahlı əsgərlərlə BTR-lər hərəkət edirdi. Z.Əlizadə bunu belə xatırlayırdı: "Yoldan ötənlər də kütləyə qoşulurdular. Tezliklə izdihamda insanların sayı 10 min nəfəri ötdü, Ali Sovetin binası önünə artıq böyük bir kütlə yaxınlaşmışdı. Kütlənin BTR-lər ilə birlikdə hərəkət edən ön hissəsi Ali Sovetin binası önündəki meydana çatdıqda, yuxarıdan, "Moskva" mehmanxanasının yuxarı mərtəbəsindən intensiv atəş açılmağa başladı... boş güllə atılırdı. Kiməsə əhaliyə atəş açıldığı və döyüş getdiyi mənzərəsi yaratmaq lazım idi. Kütlə Ali Sovetin binasına doğru qaçdı, içəri girdi, şüşə qapıları və pəncərələri qırdı, Ali Sovetin binasının divarlarını və tavanını avtomatdan atəşə tutdular" [6].

Həmin vaxt Parlamentin binasında Prezident də daxil olmaqla heç kim yox idi; Prezident tezliklə ölkəni tərk edəcəkdi, özü də, sonradan məlum olduğu kimi, düz 20 il müddətinə. AXC Azərbaycanda hakimiyyəti de-fakto ələ aldı, bircə bunu hüquqi baxımdan rəsmiləşdirmək qalırdı. Ali Sovetin binası önündəki meydan iki gün coşdu: fasiləsiz mitinq gedirdi.

Həmin vaxt erməni qoşunları Laçın rayonunu işğal etməkdə idilər. Əhali təşviş içində qaçırdı. Tomas de Vaal Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişəyə həsr olunmuş "Qara bağ" kitabında erməni qoşunları tərəfindən Laçının işğalını belə təsvir edir: "1992-ci il mayın 18-də ermənilər öz tərəflərindən minimal itkilərlə Laçını ələ keçirərək yandırdılar. Bununla da onlar Dağlıq Qarabağı Ermənistanla əlaqələndirdilər. 2 ildən artıq idi ki bağlı olan yol yenidən açılmışdı və Ermənistan Qarabağı silah-sursat ilə təchiz edə bilərdi. Bütün azərbaycanlılar Qarabağdan qovulmuşdular" [7].

Mayın 18-də AXC yenidən Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasının çağırılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Bu sessiyada Yaqub Məmmədov istefa verdi. Bu posta İsa Qəmbərovun namizədliyi irəli sürüldü. Bir neçə deputat seçkilərin alternativ olmasını təklif etdi və Heydər Əliyev barədə xatırlatdı. Onun razılığını almaq lazım idi, amma bu məqamda guya Naxçıvanla rabitə əlaqəsi "baş tutmadı". Ali Sovetin sədri seçilmiş İsa Qəmbərov həm də Azərbaycan Respublikası Prezidenti vəzifəsini müvəqqəti icra edən şəxs oldu. İndi onun əsas vəzifəsi Əbülfəz Elçibəyin prezident seçilməsini təmin etmək idi.

1992-ci il iyunun 7-də Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyası (MSK) səsvermədə seçicilərin 74%-nin iştirak etdiyini, onlardan 59,4%-nin guya Elçibəyə səs verdiyini bəyan etdi [8]. Seçkilərin nəticələri göstərdi ki, müxalifətin qələbəsi çox çətinliklə başa gəlib. Beləliklə, 1992-ci ilin iyununda Azərbaycanda AXC-Müsavat siyasi tandemi hakimiyyətə gəldi.

Elçibəy prezident seçildikdən sonra yeni hakimiyyət komandasının formalaşdırılmasına başlanıldı. Dövlət katibi vəzifəsini Elmlər Akademiyasının elmi işçisi, daxili işlər naziri vəzifəsini Sosialist Əmlakının Oğurlanmasına Qarşı Mübarizə İdarəsinin keçmiş əməkdaşı, xarici işlər naziri – fizik, müdafiə naziri – riyaziyyatçı, dövlət təhlükəsizliyi naziri – patoloqoanatom, Dövlət Gömrük Komitəsinin sədri – Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) müəllimi, Ordu Korpusunun komandiri vəzifəsini isə ipək kombinatının direktoru tutdu.

Paytaxtda və regionlarda icra hakimiyyəti başçıları vəzifəsinə dövlət idarəçiliyində demək olar ki təcrübəsi olmayan adamlar təyin edilmişdi. Tezliklə bu, təyin olunmuş şəxslərin tutduğu vəzifələrə tam uyğun gəlməməsindən, həmçinin hakimiyyətin müxtəlif pillələrində çoxsaylı korrupsiya faktlarından irəli gələn kadr "çexardası"nın səbəblərindən biri oldu.

Bu cür mürəkkəb vəziyyətdə hərbi quruculuq üzrə işlər görülürdü. Könüllü batalyonlarının üzvləri arasında müvafiq bacarıq və təcrübəyə malik olmayan, əksər hallarda komandirlərin əmrlərinə tabe olmayan və hərbi intizama riayət etməyən çoxlu müxtəlif ünsürlər var idi.

Hakimiyyətə gəldikdən sonra elə ilk günlərdə yeni hökumət Qarabağda hərbi hücumlara başladı. Müdafiə olunan Gülüstan qalası və Goranboy rayonunun kəndləri, demək olar ki, əhəmiyyətli itki olmadan işğaldan azad edildi. Tezliklə Azərbaycan Ordusu Ağdərə rayonundan qalibanə şəkildə keçərək onu Ermənistan silahlı birləşmələrindən azad etdi.

Avqustun əvvəllərində Azərbaycan Ordusunun hissələri Xankəndidən 12 km şimalda, Vəng kəndində yerləşirdi. Qarabağda və Ermənistanda döyüş əzminin zəifləməsi müşahidə olunurdu, Yerevanda (İrəvanda) prezident Levon Ter-Petrosyanın istefası tələbi ilə mitinqlər başlamışdı.

Lakin Azərbaycan Ordusunun bu uğurları diplomatik meydanda möhkəmləndirilməmişdi. Belə ki, Azərbaycan Parlamenti hələ 1991-ci ilin dekabrında Prezident Mütəllibovun Almatıda imzaladığı MDB-yə daxil olmaq haqqında müqaviləni ratifikasiya etməkdən imtina etmişdi. Azərbaycan yeni yaranmış dövlət üçün həyati əhəmiyyətli məsələlərin həll olunduğu dövlətlərarası təhsilə dair müzakirələrdə iştirak və səsvermə hüququndan tamamilə məhrum oldu.

Parlamentin qərarından sonra Azərbaycandan heç kəs MDB-yə üzv dövlətlərin başçılarının görüşünə getməmişdi. Hər dəfə Moskvada belə bir görüş keçiriləndə Azərbaycanın Rusiyadakı səfiri Hikmət Hacızadə müşahidəçi kimi iştirak edir və Ermənistan Respublikasının MDB-də Azərbaycana qarşı hansı addımları və necə atmasını çarəsizliklə izləməli olurdu.

Bunun nəticəsi olaraq, Ermənistan tərəfi hərbi dəstək ala və hücuma hazırlaşa bildi. Xarici siyasət sahəsində növbəti məğlubiyyət 1992-ci ilin oktyabrında ABŞ Konqresi tərəfindən absurd xarakterli "Azadlığa Dəstək Aktı"na 907-ci düzəlişin (foto əlavə edilir) qəbul edilməsi oldu. Düzəlişdə deyilirdi: "Bu və ya hər hansı digər Akta uyğun olaraq,... Prezident Azərbaycan hökumətinin Ermənistana və Dağlıq Qarabağa qarşı bütün blokadaların aradan qaldırılması və digər hücum aktlarından istifadənin dayandırılması ilə bağlı bariz addımlar atdığını müəyyənləşdirərək bu barədə Konqresə məruzə edənədək, ABŞ tərəfindən Azərbaycan hökumətinə heç bir yardım göstərilə bilməz.

Tezliklə hakimiyyət Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyasının (AMİP) simasında müxalifətlə qarşıdurma yaşadı. Birləşərək Mütəllibovu vəzifədən kənarlaşdıran dünənki silahdaşlar indi barışmaz düşmən olmuşdular.

Bu, xüsusilə televiziyada yayımlanmağa davam edən Parlament iclaslarında özünü daha qabarıq göstərirdi. Etibar Məmmədov və onun partiyasının üzvləri - hakimiyyətin siyasətindən narazı olan deputatlar parlamentdə Prezidentin və Hökumətin daxili və xarici siyasətində buraxdıqları istənilən, hətta ən cüzi səhvləri belə tənqid edirdilər. Məsələn, Hökumət çörəyin və digər ərzaq məhsullarının qiymətini qaldıran kimi yeni müxalifətin liderləri və onun əlaltıları olan mətbuat bunu tənqid atəşinə tutdu. Bu zaman tələb və təklif, büdcə, təsərrüfat hesabı, müharibə dövrünün çətinlikləri və s. kimi anlayışlar nəzərə alınmırdı. Yəni hakimiyyət daim müxalifətin təzyiqini öz üzərində hiss etməyə və onun sərt tənqidini eşitməyə başlamışdı. Vaxtilə "cəbhəçilər" də Mütəllibov hökumətinə qarşı bu metodlardan istifadə edərək hərəkət edirdilər.

Bu arada, 1992-ci ilin noyabrında Ermənistan Ordusu genişmiqyaslı hücuma keçmiş, 1993-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Ordusunu Ağdərə rayonundan çıxararaq Kəlbəcər rayonunun işğalına hazırlaşmağa başlamışdı.

Ordunun və müdafiə nazirinin fəaliyyət qabiliyyətsizliyi üzə çıxırdı. Rəhim Qazıyevin yalan vədləri artıq heç kəsi inandırmırdı. O, 1993-cü ilin fevralında istefa verir.

Bunun ardınca Elçibəy Qarabağdakı nümayəndəsi Surət Hüseynovu Bakıya çağırdı. Prezident Hüseynov ilə şəxsi söhbətdən sonra o, tutduğu bütün vəzifələrdən kənarlaşdırıldı və Yevlax Yun fabrikinin direktoru vəzifəsinə bərpa olundu.

Buna cavab olaraq, Hüseynov öz nəzarətində olan 709-cu briqadanı buraxmaqdan imtina edərək onu cəbhədən Gəncədəki bazaya geri göndərdi.

Bundan sonra Elçibəy Baş nazir Rəhim Hüseynovu vəzifədən kənarlaşdıraraq onun yerinə Pənah Hüseynovu təyin etdi. Hüseynova dəstək məqsədilə Neft Emalı Zavodunun direktoru Rəsul Quliyev Baş nazirin müavini təyin edildi.

Sonrakı hadisələrdən də məlum olduğu kimi, artıq heç nəyi dəyişə bilməyən bu kadr "çexardası" cəbhədə vəziyyətin pisləşməsi fonunda baş verirdi.

1993-cü il martın 27-də Ermənistan Ordusu Kəlbəcər rayonuna hücuma başladı. Azərbaycan Ordusunun hissələri bu hücumu dəf etməyə hazır deyildi – koordinasiya, dayanıqlı əlaqə və qarşılıqlı yardım yox idi. Erməni qoşunları lokal müqavimət ocaqlarını uğurla zərərsizləşdirirdi.

Erməni artilleriyası həm Qarabağın dağlıq ərazisindəki mövqelərindən, həm də Ermənistan tərəfindən Azərbaycan mövqelərinə atəş açırdı. Əhali təlaş içində qaçmağa başladı. Ya Murovdağın qarla örtülü aşırımı vasitəsilə, ya da vertolyotlarla xilas olmaq mümkün idi.

Aprelin 2-də erməni qoşunlarının Kəlbəcər rayonunun işğalı üzrə əməliyyatının başa çatdığı elan edildi. Bundan bir qədər sonra qalmaqallı daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov istefa verdi.

Kəlbəcərin işğalı Xalq Cəbhəsi rejimi üçün ciddi zərbə oldu.

Bütün bunların fonunda Prezident Elçibəy ən böyük hərbi məğlubiyyətinin nəticələrini aradan qaldırmaq üçün ölkədə 2 ay müddətinə fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq etdi. Bunun ardınca hökumətdə kadr dəyişikliyi baş verdi, lakin bunlar artıq vəziyyəti dəyişə bilmədi.

Bununla belə, rayonun işğal edilməsi xarici qüvvələrin müdaxiləsi ilə bağlı ehtimallarla yanaşı, Ermənistanın dünya ictimaiyyəti tərəfindən qınanılmasına gətirib çıxardı.

1993-cü il aprelin 30-da BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair ilk qətnamə (822 saylı) qəbul etdi. Qətnamə hər iki tərəfi hərbi əməliyyatlara son qoyumağa çağırmaqla yanaşı, Ermənistana xüsusi müraciət də nəzərdə tuturdu. Bu müraciətdə Kəlbəcər rayonundan "işğalçı qüvvələrin dərhal çıxarılması" tələb edilirdi.

Kəlbəcərin işğalı Gəncədə baş verəcək qanlı hadisələrin müjdəçisi oldu. Şəhərdə Prezident Elçibəyin Qarabağ üzrə keçmiş nümayəndəsi Surət Hüseynov öz nəzarətində olan 709-cu hərbi briqadaya qayıdaraq AXC-Müsavat hökumətini devirmək üçün qalxan qiyama başçılıq edirdi.

İyunun 4-də hakimiyyət qiyamı yatırmaq üçün "Tayfun" adlı hərbi əməliyyat keçirdi. Əməliyyat zamanı Surət Hüseynovun hərbi briqadası hökumət qoşunlarının hücumuna məruz qaldı. Kazarmalar artilleriya silahlarından atəşə tutuldu, zirehli texnikadan istifadə olundu. Daxili Qoşunların hissələri və Prezident Qvardiyasının qüvvələri Gəncəyə yeridildi.

Amma inanılmaz bir şey baş verdi. Surət Hüseynov nəinki hücumu dəf etdi, hətta onu həbs etmək üçün orderlə Gəncəyə gələn Baş prokuroru, habelə milli təhlükəsizlik nazirinin müavinini və bir sıra digər yüksək vəzifəli şəxsləri saxladı. Surət Hüseynov əldə etdiyi uğurlarla kifayətlənmək niyyətində deyildi və Bakıya hücum etməyə hazırlaşırdı.

O vaxtlar Gəncədə olan jurnalist Tomas Qolts hərbi briqadanın dislokasiyası ərazisində Hüseynovun bu cür özündənrazılığının səbəbini öyrəndi: cəmi 10 gün əvvəl Gəncəni tərk etmiş 104-cü hava-desant diviziyasının bütün silah-sursatı onun əlinə keçmişdi. Özünü itirmiş hakimiyyət tərəfindən heç bir müqavimətə rast gəlməyən Hüseynov Azərbaycanın paytaxtına "yürüş"ə başladı [9].

Ölkə vətəndaş müharibəsinin astanasında idi.

Belə bir vəziyyətdə Prezident Elçibəy və onun ətrafı xalqın təzyiqi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Milli Məclisinin Sədri Heydər Əliyevə müraciət edərək, qardaş qırğının qarşısını almaq üçün Bakıya gəlməsini təkidlə xahiş etdilər.

1993-cü il iyunun 9-da Bakıya gələn Heydər Əliyev artıq bir neçə gündən sonra vəziyyəti yerində aydınlaşdırmaq üçün Gəncəyə gedir. Heydər Əliyevin Gəncədə üsyançı polkovnik Hüseynovla apardığı danışıqlar faktiki olaraq "cəbhəçilər"i qırğınlardan, ölkəni isə qanlı vətəndaş qarşıdurmasından xilas etdi.

İyunun 15-də Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədri seçilməsi və keçmiş prezident Elçibəyin Kələkiyə qaçmasından sonra ona ölkə prezidentinin səlahiyyətlərinin verilməsi faktiki olaraq AXC-Müsavat tandeminin hakimiyyətinə son qoyulması və müstəqil Azərbaycan Respublikası tarixində yeni eranın başlanması demək idi.

Lakin respublikada hakimiyyət dəyişdikdən sonra ilk vaxtlar "cəbhəçilər"in nümayəndələri hələ paytaxt və rayonlardakı yerli icra hakimiyyətlərinə başçılıq etməyə davam edirdilər, bir çox ordu hissələri isə onların nəzarəti altında idi.

Elçibəyin tərəfdarlarından bəziləri isə ümumiyyətlə separatizm və ölkənin parçalanması yolunu tutdular. Belə ki, 1993-cü il iyul ayının sonunda AXC-nin Lənkəran bölməsinin rəhbəri Əlikram Hümbətov Lənkəranda Astara, Lənkəran, Masallı, Biləsuvar və Cəlilabad rayon şuralarının deputatlarını toplayaraq, qondarma Talış-Muğan Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Lakin Heydər Əliyevin ölkənin cənub rayonlarının əhalisinə müraciəti Hümbətovun qondarma "respublika"sının dağılması, onun özünün isə həbs edilməsi üçün kifayət etdi.

Heydər Əliyevin çox əmək və enerji sərf etməsinə səbəb olan bütün bu hadisələr cəbhədə itkilər fonunda baş verirdi. 1993-cü ilin iyul-avqust aylarında Ermənistan silahlı qüvvələri Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli və Qubadlını işğal etdi. Bu rayonların taleyi yerli icra hakimiyyəti orqanlarının başçılarının, "cəbhəçilər"in əlaltılarının düşünülməmiş hərəkətləri nəticəsində əvvəlcədən məlum idi. Onlar Ordu ilə birlikdə rayonların müdafiəsini təşkil etmək yerinə, Elçibəyin istefasına etiraz əlaməti olaraq fəaliyyətlərini dondurduqlarını bəyan etdilər. Rayonların işğalı məcburi köçkünlərin yeni dalğası ilə müşayiət olunurdu, onların sayı tədricən yarım milyonu ötmüşdü.

1993-cü ilin yayında Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli və Qubadlı rayonlarının işğalından sonra BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin hərəkətlərini qınayan və onların işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılmasını tələb edən daha iki qətnamə (853 və 874 saylı) qəbul edir.

Eyni zamanda, Heydər Əliyev Bakıya qayıdandan bəri, demək olar ki, hər gün mətbuat qarşısında çıxış edir, işğal olunmuş ərazilərin işğaldan azad olunması və hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında aparıcı ölkələrin səfirləri və ATƏT-in Minsk qrupunun üzvləri ilə intensiv danışıqlar aparır. Sentyabrın 24-də Heydər Əliyev Moskvaya yola düşür və orada Azərbaycanın MDB-yə üzv olması haqqında müqavilə imzalayır.

1993-cü il oktyabrın 3-də Heydər Əliyev ümumxalq seçkilərində səslərin 98%-ni toplayaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilir.

Cəbhədəki uğurlardan ruhlanan Ermənistan silahlı qüvvələri daha aqressiv hərəkət etməyə başladılar. Ermənilər cənuba sonuncu irimiqyaslı hücum təşkil edərək, Horadiz dəmiryol keçidini ələ keçirdilər. Zəngilan rayonunu on minlərlə dinc sakin öz evlərindən qovuldu və Araz çayı vasitəsilə İrana qaçdı. Qaçqınlar müvəqqəti düşərgələrdə yerləşdirildi, sonra isə Azərbaycana qaytarıldılar. Noyabrın 14-də Zəngilanın işğalından sonra qəbul edilmiş, BMT TŞ-nin sayca dördüncü qətnaməsi olan və məzmununa görə faktiki olaraq əvvəlki üç qətnaməni təkrarlayan 884 saylı qətnamə Ermənistan tərəfindən növbəti dəfə gözardı edildi.

BMT TŞ-nin Ermənistanı qəbul olunmuş qətnamələrin şərtlərini yerinə yetirməyə məcbur etmək və Ermənistana təsir etmək istəyinin olmaması sonuncunu daha da aqressivləşdirirdi.

Bütün bunların fonunda 1993-cü il noyabrın 1-də Azərbaycanın dövlət başçısının qərarı ilə Dövlət Müdafiə Şurası yaradılır və bu şuraya Prezident özü rəhbərlik edir.

1993-cü il noyabrın 2-də Prezident Heydər Əliyev xalqa müraciət etdi. Dövlət başçısı müraciətində xalqı Vətənin müdafiəsinə qalxmağa çağırdı. Əvvəllər Sovet ordusunda xidmət etmiş minlərlə könüllü Ali Baş Komandanın çağırışına cavab olaraq milli ordu sıralarına yazıldı. Prezident Heydər Əliyev münaqişə zonasında hərbi hissələrə şəxsən baş çəkir, onların texniki təchizatı və hərbi hazırlıq səviyyəsi ilə tanış olurdu.

1993-cü ilin dekabrında müharibə xüsusilə ağır döyüşlərlə xarakterizə olunan yeni mərhələyə qədəm qoyur. Ermənilər Füzulinin şərqinə doğru irəliləməyə cəhd göstərsələr də, misli görünməmiş müqavimətlə üzləşərək geri çəkilməyə məcbur oldular. Bundan sonra Azərbaycan Ordusu üç istiqamət üzrə hücuma başladı. Qarabağın şimal-şərqində hücuma məruz qalması erməniləri Ağdərə rayonunun bir sıra qəsəbələrini tərk etməyə vadar etdi. Yanvarın 6-da Azərbaycan qüvvələri cənub-şərqdə Arazdakı Horadiz dəmiryol keçidini geri qaytardı və şimala doğru, Füzuli istiqamətində irəliləməyə başladı. Nəticədə, Horadiz qəsəbəsi və Füzuli rayonunun 22 kəndi işğaldan azad edildi.

Azərbaycanın ən irimiqyaslı hücumu 1994-cü ildə şimal-qərb istiqamətində baş tutdu. Hücum sərt qış şəraitində, özü də bütün mülki əhalinin tərk etdiyi viran qalmış ərazidə baş verirdi. Hücum çoxsaylı hərbi qüvvələrin yüksək Murovdağdan və Ömər aşırımından keçərək Kəlbəcər rayonu istiqamətində hərəkətə keçməsi ilə başladı. Fevralın birinci həftəsində Azərbaycan Ordusu Kəlbəcər şəhərinə çox yaxınlaşmışdı. Lakin qoşunlar Murovdağın o tayında qalmış arxa mövqelərindən çox aralanmışdı, ermənilər isə öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün digər cəbhələrdən ən təcrübəli hərbi hissələrini gətirə bilmişdilər. Fevralın 18-də Azərbaycan hissələri Ömər aşırımı vasitəsilə geri çəkildi. 1994-cü ilin "qış kampaniyası" nəticəsində cəbhə xətti əvvəlki hücum əməliyyatlarından sonra olduğu qədər yer dəyişməmişdi.

Son toqquşmalar zamanı böyük itkilər verməsi erməniləri danışıqlar masası arxasına əyləşməyə məcbur etdi.

8 may 1994-cü il tarixində Bişkekdə ATƏT-in Minsk qrupu və Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan parlamentlərinin spikerləri arasında imzalanmış və 12 may 1994-cü il tarixində qüvvəyə minmiş Atəşkəs sazişi münaqişənin reallıqlarını əks etdirirdi. Müharibə nəticəsində hər iki tərəfin gücü tükənmişdi. Bununla yanaşı, Azərbaycan öz ərazilərinin mühüm hissəsinin işğal olunduğu bir vəziyyətdə Rusiya tərəfinin öz hərbi kontingentini münaqişə zonasına daxil etmək ideyasını dəstəkləmədi. Beləliklə, Atəşkəs sazişi imzalandıqdan sonra Bişkekdə tərəflər arasında unikal bir vəziyyət yarandı –əslində, münaqişə zonasında bitərəf olan üçüncü tərəfin sülhməramlı qüvvələrinin olmaması səbəbindən tərəflər arasında atəşkəs rejimini onlar "özləri nəzarətdə saxlamalı idilər".