Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Rusiya imperiyasının süqutu, Azərbaycan və Ermənistanın müstəqillik əldə etməsi nəticəsində Cənubi Qafqazda baş vermiş irimiqyaslı geosiyasi dəyişikliklər nəticəsində yaranmışdır.

Həmin dövrdən başlayaraq və XX əsr boyunca Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişə gah səngiyib, gah daha da alovlanaraq "isti" və "soyuq" mərhələlərə keçmişdir.

Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin "qaynar" fazasının birinci mərhələsi 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin noyabr ayına qədər davam etmişdir. Buna səbəb yeni müstəqil dövlətlərin sərhədlərinin Rusiya imperiyasının keçmiş quberniyalarının sərhədləri ilə uyğun gəlməməsi idi və bunun nəticəsində də Ermənistan Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etdi. Münaqişə obyektləri əsasən erməni və azərbaycanlı əhalinin birlikdə yaşadığı həmsərhəd ərazilər idi.

Belə ərazilərdən biri Rusiya imperiyasının süqutu ərəfəsində Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil olan və dörd qəzanı - Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir və Qaryaqin (sonralar Cəbrayıl) rayonlarını özündə birləşdirən Qarabağ idi.

"Qafqaz təqvimi"nin məlumatına görə, Qarabağ əhalisinin 1 yanvar 1916-cı il tarixinə olan ümumi sayı 242 min erməni və 322 min azərbaycanlı təşkil edirdi. Bununla yanaşı, erməni əhali daha çox Qarabağın dağətəyi rayonlarının dar, kəsişmə zolağında cəmləşmişdi [1].

Ərazi münaqişəsi başlanandan tərəflər onun həll variantlarını təklif edirdilər. Əgər Azərbaycan hökuməti dövlətlər arasında sərhədlərin müəyyən edilməsinin əsas meyarı kimi tarixi prinsip irəli sürürdüsə, Ermənistan tərəfi "ermənilərin yaşadığı yer erməni torpağıdır" prinsipi ilə hərəkət edirdi.

Məhz bu mərhələdə "Dağlıq Qarabağ" termini siyasi əhəmiyyət kəsb etdi. Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi burada öz inzibati hakimiyyət orqanlarını yaratmaqla Ermənistana birləşməyə çalışırdı. Münaqişənin bu mərhələsində onun həllində böyük dövlətlər - Osmanlı imperiyasının simasında Dördlər ittifaqı ölkələri və İngiltərənin simasında Antanta ölkələri fəal iştirak edirdilər.

1918-ci ilin oktyabrında Türk qoşunlarının Dağlıq Qarabağa daxil olması erməni əhalinin Azərbaycan hökumətinin bu region üzərində yurisdiksiyasını qeyd-şərtsiz tanımasını təmin etməsə də, Azərbaycana bu ərazi üzərində nəzarətini bərqərar etməyə imkan verdi. Birinci Dünya müharibəsində Dördlər ittifaqı ölkələrinin təslim olması (kapitulyasiya) 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında türk qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılmasına və bölgənin milli-dövlət strukturu üzərində nəzarətin Antanta ölkələrinin əlinə keçməsinə səbəb oldu.

Beləliklə, Cənubi Qafqazda Böyük Britaniyanın dominantlıq dövrü başladı və bu, iki müstəqil respublika arasında ərazi ziddiyyətlərinin aradan qaldırılmasında və ya kəskinləşməsində müəyyən rol oynadı.

1919-cu ilin yanvarında İngiltərə Qarabağda Azərbaycan yurisdiksiyası altında xüsusi general-qubernatorluq administrasiyasının yaradılması yolu ilə münaqişə zonasının ərazi baxımından təcrid olunması modelini irəli sürdü [2]. İngilislərin bu qərarı heç də Azərbaycana olan xüsusi rəğbətdən irəli gəlmirdi. İngilis komandanlığı sadəcə İrəvanla müqayisədə Bakı ilə daha sıx bağlı olan Dağlıq Qarabağın humanitar problemlərini daha səmərəli şəkildə həll etməyə çalışırdı.

Azərbaycan Respublikasının tərkibində Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması ilə "Qarabağ" termini Çar Rusiyasının 1822-ci ildə Qarabağ xanlığını ləğv etməsindən sonra itirdiyi inzibati-siyasi mənasını özünə qaytarmışdır. İngilislərinin qətiyyətli addımları Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin siyasi əhval-ruhiyyəsinə müəyyən təsir göstərmişdir ki, bu da 22 avqust 1919-cu il tarixində Şuşada baş tutan Qarabağ ermənilərinin VII Qurultayının qərarlarında öz əksini tapmışdır. Qurultay 26 bənddən ibarət "Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti Sazişi"ni qəbul etdi. Orada deyilirdi ki, "Qarabağın – ermənilərin məskunlaşdığı Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının (Dizaq, Vərəndə, Xaçın və Cəraberd) dağlıq hissəsi bu məsələ Paris Sülh Konfransında həll edilənə qədər özünü Azərbaycan Respublikasının hüdudlarına daxil hesab edirdi" [3].

Bu, "Dağlıq Qarabağ" termininin siyasi mənada işlədildiyi ilk sənəd idi, bu ərazi isə Azərbaycan Respublikasının ərazisinin bir hissəsi kimi tanınırdı. Bundan başqa, sənəddə konkret olaraq Dağlıq Qarabağın ermənilərin məskunlaşdığı hissəsi - Dizaq, Xaçın, Vərəndə və Cəraberd göstərilir. Lakin Ermənistan bu Sazişin Qarabağın azərbaycanlı general-qubernatorunun təzyiqi ilə bağlandığını hesab edərək onu qəbul etmədi.

Buna görə də Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağda separatçı əhval-ruhiyyəni dəstəkləməkdə davam edirdi ki, bu da vəziyyətin gərginləşməsinə və ermənilərin respublikanın bu bölgəsində yerləşdirilmiş Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə qarşı silahlı təxribatlarına gətirib çıxarırdı.

1920-ci ilin mart-aprel aylarında Azərbaycan Demokratik Respublikasının (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin) süqutu ərəfəsində ermənilərin bu tip ən böyük silahlı hücumu Azərbaycan Ordusu tərəfindən dəf edilmişdi. Lakin bu cür təxribatlar Azərbaycan hökumətini Respublikanın qərb sərhədlərində daim müəyyən sayda hərbi qüvvə saxlamağa vadar edirdi.

Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalının nəticələrindən biri də vəziyyətdən istifadə etməyə çalışan Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin bərpası oldu. 1920-ci ilin aprel ayının sonlarında Azərbaycan Demokratik Respublikasının (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin) süqutundan və onun ərazisinin Sovet Rusiyası tərəfindən işğalından sonra Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi növbəti IX Qurultayında (23-29 aprel 1920-ci il) Azərbaycanla sazişi qüvvədən düşmüş hesab etdi və regionun Ermənistana birləşdirildiyini elan etdi [4].

1920-ci ilin yazında Şimali Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Dağlıq Qarabağ problemi yenidən aktuallaşdı. Lakin bu dəfə prosesə Sovet Rusiyası fəal şəkildə qoşuldu və "sülhməramlı" rolunda çıxış edərək, Cənubi Qafqazı daha da sovetləşdirmək üçün Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından məharətlə istifadə etdi.

1920-ci ilin sonlarında Ermənistanın sovetləşdirilməsi əvvəlki illərdə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında tez-tez baş verən qanlı toqquşmalara son qoydu. Azərbaycan SSR partiya rəhbərliyinin Dağlıq Qarabağa öz müqəddəratını təyin etmək hüququ [5] verilməsi haqqında 30 noyabr 1920-ci il tarixli Qərarı göstərdi ki, Azərbaycan tərəfi Ermənistanın muxtariyyəti məsələsinə baxmağa hazırdır.

Lakin Sovet Ermənistanının rəhbərliyi bu məsələnin həllini ancaq Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasında və Ermənistana birləşdirilməsində görürdü. Bu planı reallaşdırmaq üçün, Ermənistan rəhbərliyi AK(b)P MK-nın Siyasi Bürosunun (30 noyabr 1920-ci il tarixli Qərarının mətnini və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun Dağlıq Qarabağ haqqında 1 dekabr 1920-ci il tarixli bəyanatını qəsdən təhrif etməyə və özünəməxsus şəkildə şərh etməyə çalışırdı [6].

Nəticədə, 3 iyun 1921-ci il tarixində RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosu gizli qərarında Ermənistan hökumətinə Dağlıq Qarabağın ona məxsus olması haqqında xüsusi bəyannamə qəbul etməyə icazə verir [7]. Ermənistan SSR Sovnarkomunun (Xalq Komissarları Sovetinin) 12 iyun 1921-ci il tarixli Fərmanında Ermənistan Sovnarkomunun sədri A. Myasnikovun imzası ilə bildirilir ki, "Azərbaycan SSR İnqilab Komitəsinin Bəyannaməsi və Ermənistan və Azərbaycan SSR hökumətləri arasında saziş əsasında Dağlıq Qarabağın bundan sonra Ermənistan SSR-in ayrılmaz tərkib hissəsi olduğu elan edilir" [8].

Azərbaycan partiya rəhbərliyinin 30 noyabr 1920-ci il tarixli Qərarının mətninin növbəti dəfə təhrif olunması göz qabağındadır. Bu sənəd hətta iki Sovet respublikasının hökumətləri arasında saziş kimi də təqdim edilmişdi. Lakin bu saxtakarlıq faktı tezliklə Azərbaycan SSR hökumətinin başçısı Nəriman Nərimanov tərəfindən ifşa edildi.

27 iyun 1921-ci ildə tarixində Nəriman Nərimanov 1 dekabr 1920-ci il tarixli çıxışının mətninin təhrif olunmasına qəti şəkildə etiraz etdi: "Əgər onlar mənim bəyannaməmə istinad edirlərsə, Bəyannamədə belə deyilir: Dağlıq Qarabağa sərbəst şəkildə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilir. Məsələ yalnız bu müstəvidə həll edilməlidir, çünki əgər Sovet Ermənistanı bu aktla (Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında 12 iyun tarixli dekret - İ.N.) daşnaklarda və Ermənistanın bitərəf kütləsində müəyyən təəssürat yaratmaq istəyirsə, onda unutmaq lazım deyil ki, biz bununla Azərbaycanda daşnaklar kimi antisovet qruplarının fəaliyyətini bərpa etmiş oluruq" [9].

Məhz Nəriman Nərimanovun bu bəyanatı RK(b)Pnın Qafqaz Bürosunun rəhbərliyini Dağlıq Qarabağ məsələsinə baxılması üçün xüsusi iclas çağırmağa vadar etdi.

4 iyul 1921-ci il tarixində RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun 8 üzvünün (Orconikidze, Maxaradze, Nərimanov, Myasnikov, Kirov, Nazaretyan, Oraxelaşvili və Fiqatner), RK(b)P MK-nın üzvü Stalinin, Qafqaz Bürosunun katibi komsomol Breytmanın və Gürcüstan KP MK-nın üç üzvünün iştirakı ilə keçirilən RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun Plenumunun iclasında Qarabağ məsələsinin müzakirəsi zamanı iki fikir səsləndirilib və onlar da səsverməyə qoyulub. Bu zaman yalnız Qafqaz Bürosunun üzvləri - səkkiz üzvdən yeddisi səs verirdi. Qarabağ məsələsi ilə bağlı səsvermədə Oraxelaşvili yox idi, Stalin isə səsvermədə iştirak etmirdi.

Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılmasının və bütün əhalinin, həm
ermənilərin, həm də azərbaycanlıların iştirakı ilə bütün Qarabağda rəy sorğusunun (plebisit) keçirilməsinin "lehinə" Nərimanov, Maxaradze, Nazaretyan, "əleyhinə" isə Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner və Kirov səs verdilər. Təkcə Dağlıq Qarabağda, daha doğrusu ermənilər arasında rəy sorğusunun (plebisit) keçirilməsinin "lehinə" Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner, Kirov və Nazaretyan səs verdilər.

Beləliklə, Plenum qərara aldı: "Dağlıq Qarabağ Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilsin, rəy sorğusu yalnız Dağlıq Qarabağda keçirilsin". Həmin vaxt N.Nərimanov yeni bəyanat verdi: "Qarabağ məsələsinin Azərbaycan üçün vacib olduğunu nəzərə alaraq, onun yekun qərarının RK(b)P MK-ya keçirilməsini zəruri hesab edirəm". N.Nərimanovun bu bəyanatını nəzərə alaraq Qafqaz Bürosunun Plenumu yeni qərar qəbul etdi: "Qarabağ məsələsi ciddi fikir ayrılığı yaratdığından, RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosu yekun qərarın RK(b)P MK tərəfindən verilməsini zəruri hesab edir" [10].

Lakin artıq növbəti gün, 5 iyul 1921-ci il tarixində RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun Plenumunun iclasında Q.Orconikidze və A.Nazaretyan əvvəlki Plenumun Qarabağ barədə qərarına yenidən baxılması məsələsini qoyurlar.

Plenumun iştirakçıları belə bir qərar qəbul edirlər: "Müsəlmanlarla (azərbaycanlılarla) ermənilər arasında milli müstəvidə sülhün, Yuxarı və Aşağı Qarabağ arasında iqtisadi əlaqənin, eləcə də onun Azərbaycanla daimi əlaqəsinin zəruriliyini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlanılsın və ona inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibinə daxil olan Şuşa şəhəri olmaqla, geniş muxtariyyət verilsin".

Şəxsən kimin nəyə səs verdiyi protokolda göstərilməsə də, dörd nəfərin "lehinə" səs verdiyi, üç nəfərin isə səsvermədə iştirakdan imtina etdiyi bildirilirdi. "Əleyhinə" bircə səs də verilməmişdi [11].

Bir sıra mühüm məqamlara diqqət yetirək. Əgər 4 iyul tarixli Qərarda Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasının lehinə bir dənə də arqument göstərilmirdisə, 5 iyul tarixli Qərarda bu ərazinin Azərbaycanın tərkibində saxlanılmasının səbəbi aydın şəkildə əsaslandırılır və burada muxtar vilayətin sərhədlərinin müəyyən edilməsi, Dağlıq Qarabağın fövqəladə komissarının namizədliyi, onun muxtariyyətinin miqyası barədə üç əlavə bənd var.

Təbii ki, belə bir sual yaranır: "Yaranmış vəziyyətdə Sovet Rusiyasının Milliyyətçilik üzrə xalq komissarı İosif Stalinin mövqeyi necə idi?"- çünki erməni tarixçilərinin süni surətdə yaratdıqları və insanların şüuruna möhkəm yeridilmiş belə bir stereotip var ki, guya RK(b)P MK-nın iyul Plenumunun məlum qərarı Stalin tərəfindən qəbul edilmişdi.

Bununla belə, Ermənistan tərəfi bu versiyanın xeyrinə heç bir sənədli arqument təqdim edə bilməz, çünki 4-5 iyul tarixlərində keçirilmiş iclasların stenoqramı yoxdur. Digər tərəfdən, bioqrafik xronikaya görə, Stalin may ayının sonlarından etibarən Nalçikdə istirahətdə olub [12]. O, iyunun sonlarında Tiflisə gəlib və iyulun 2-dən 7-dək RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun Plenumunun işində Milliyyətçilik üzrə xalq komissarı və Mərkəzin nümayəndəsi kimi iştirak edib.

RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun Plenumunun 5 iyul 1921-ci il tarixli Qərarı yalnız iki il sonra - 1923-cü ildə icra edilmişdir.

7 iyul 1923-cü il tarixində Azərbaycan SSR MİK "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) yaradılması haqqında" dekret qəbul etdi.

AzMiK qərara aldı:

1) Dağlıq Qarabağın erməni hissəsindən mərkəzi Xankəndi olan ASSR-in tərkib hissəsi kimi muxtar vilayət yaradılsın;

2) Muxtar Vilayətin idarəetmə orqanları regional icra orqanları və yerli Sovetlərdir;

3) Vilayət İcraiyyə Komitəsinin yaradılmasından əvvəl qarşısına daimi icra orqanının seçilməsi üçün 2 aydan gec olmayaraq Sovetlərin qurultayını çağırmaq vəzifəsi qoyulan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradılsın. Vilayətin idarəsinin quruluşu haqqında Əsasnamənin işlənib hazırlanması və inzibati vahidlərin faktiki olaraq Qarabağ Muxtar Vilayətinə ötürülməsi, habelə muxtar vilayətin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün Dağlıq Qarabağ, Aran Qarabağ (düzən Qarabağ), Kürdüstan və ASSR-in mərkəzi hakimiyyətinin nümayəndələrindən ibarət qarışıq komissiya yaradılsın.

Dekretin preambulasının məzmunundan belə görünür ki, Dağlıq Qarabağ ermənilərinə muxtariyyət verilməsini əsaslandırmaq üçün əsas arqument 1905-1906, 1918-1920-ci illərdə Qarabağda və Cənubi Qafqazın başqa bölgələrində baş vermiş qanlı hadisələr idi. Bu hadisələrin təşkilində Çar Rusiyası hökuməti, eləcə də daşnaklar və menşeviklər ittiham olunurdu [15].

Lakin məlumdur ki, bu hadisələr zamanı azərbaycanlılar ermənilərdən daha çox zərər çəkmişlər və əgər bu məntiqə inansaq, o zaman Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinə də muxtariyyət verilməli idi.

Sənəddən o da aydın olur ki, ermənilər bütün Dağlıq Qarabağda yox, yalnız onun müəyyən hissəsində yaşamışlar, ona görə də 1923-cü ildə qəbul edilmiş Dekretə əsasən, 5 iyul 1921-ci il tarixli Qərardan fərqli olaraq, muxtariyyət Dağlıq Qarabağın bütün ərazisində deyil, yalnız erməni əhalinin yaşadığı hissəsində yaradılmışdı.

Digər tərəfdən, ermənilər Dağlıq Qarabağda kompakt şəkildə yaşamırdılar və buna görə də gələcək muxtariyyətin etnik sərhədlərini müəyyən etmək asan deyildi. Beləliklə, Dağlıq Qarabağda gələcək muxtariyyətin sərhədləri süni şəkildə cızılmalı və Dekretin tələbinə uyğunlaşdırılmalı idi.

Bu məsələnin həlli daha bir il vaxt aldı - 1924-cü ildə DQMV-nin sərhədləri haqqında xüsusi qərar qəbul edilənədək. Və son olaraq, əgər əvvəllər Dağlıq Qarabağda gələcək muxtariyyətin mərkəzinin Şuşa şəhərinin olmasına qərar verilmişdisə, 7 iyul 1923-cü il tarixli Dekretlə mərkəz Xankəndinə köçürüldü. Bu şəhər əzəli Azərbaycan torpağı olsa da, həmin vaxtlar orada artıq çox sayda erməni yaşayırdı.

1936-cı ildə SSRİ Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayəti "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti" (DQMV) adlandırılır ki, bu da muxtariyyətin mahiyyətini bir çox aspektlər nöqteyi-nəzərindən kökündən dəyişirdi.

Əgər birinci variantda söhbət təkcə Dağlıq Qarabağın muxtariyyətə ayrılmış hissəsindən gedirdisə, yeni variantda bütün Dağlıq Qarabağ vilayət kimi nəzərdə tutulurdu. Bu kontekstdə bir məqamı da qeyd etmək lazımdır: SSRİ-yə daxil olan müttəfiq və muxtar respublikaların, muxtar vilayətlərin və muxtar dairələrin rəsmi adlarına titul etnonimi daxil edirdisə, Azərbaycan SSR-in tərkibində yaradılmış "DQMV" bu baxımdan yeganə istisna idi, yəni onun adında muxtariyyətin verildiyi etnos barədə işarə yox idi.

Bununla yanaşı, ermənilər Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayətinin - Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması ilə SSRİ-nin tərkibində Ermənistan SSR (Azərbaycanın keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində yaradılmış) ilə yanaşı, yenə də Azərbaycan torpaqları hesabına ikinci ərazini formalaşdırmaq üzrə müstəsna hüquq qazandılar.

Lakin Azərbaycan SSR-in tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması Ermənistan və Azərbaycan arasında ərazi qarşıdurmasında yalnız müvəqqəti moratoriyanın qoyulmasına səbəb oldu. Qonşuluqda artıq ayrıca Ermənistan Respublikasının olduğu halda, Azərbaycan SSR-in tərkibində ərazi baxımından erməni muxtariyyətinin yaradılmasına, yəni etnik olaraq eyni tərkibə malik iki ərazinin olmasına dair qərar münaqişənin yenidən canlanması təhlükəsi yaradırdı.

İkinci Dünya müharibəsinin bitməsinə doğru məlum oldu ki, Ermənistan tərəfi muxtariyyətin yaradılmasını problemin həlli hesab etmir və DQMV-nin Azərbaycanın bu ərazisinin ilhaq edilməsi üçün hüquqi baza kimi nəzərdən keçirir. Bu planlar, əsasən, Ermənistan partiya rəhbərliyi tərəfindən hazırlanır və müraciət forması verilərək Moskvaya göndərilirdi [16].

Belə ki, Ermənistan SSR RK MK-nın katibi Q.Arutinov ÜİK(b)P MK-nın katibi Q.Malenkova teleqramında DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi təklifini muxtariyyət istəyi və onun inkişafı üçün daha əlverişli şərait əldə edəcəyi ilə əsaslandırmağa çalışırdı.

Şübhəsiz, Arutinov ümid edirdi ki, onun təklifləri Stalini müəyyən dərəcədə maraqlandıra bilər, çünki "erməni məsələsi" Moskvanın yeni xarici siyasət planları ilə bağlı yenidən aktuallıq qazana bilərdi. "Soyuq müharibə"nin başlanması və İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünyanın siyasi xəritəsinin yenidən qurulması fonunda Sovet rəhbərliyi SSRİ-nin sərhədlərini Türkiyə hesabına genişləndirməyi qərara aldı və 1945-ci ilin mart ayında birtərəfli qaydada 17 dekabr 1925-ci il dostluq və neytrallıq haqqında müqaviləni pozdu.

Qriqori Arutinovun əvvəlcədən Sovet Azərbaycanının rəhbəri M.C.Bağırov ilə kifayət qədər mürəkkəb münasibətləri olan A.Mikoyanla məsləhətləşərək bu addımı atdığı istisna deyil. Üstəlik, Arutinovun qardaşı qızı Mikoyanın gəlini, yəni onun oğlu Alekseyin həyat yoldaşı idi.

Arutinovun teleqramı Bağırova göndərildikdən sonra Sovet Azərbaycanının rəhbəri ətraflı cavab hazırlayaraq 10 dekabr 1945-ci il tarixində ÜİK(b)P MK-nın katibi Q.Malenkova göndərdi. Cavabı XVIII əsrin ortalarından (Qarabağ ərazisinin eyniadlı xanlığın tərkibinə daxil olduğu vaxtlardan) başlayaraq Qarabağın siyasi tarixinə dair arayış müşayiət edirdi.

Bağırov yazırdı ki, Dağlıq Qarabağın Ermənistanla birbaşa sərhədləri olmadığından və ondan Azərbaycanın yalnız azərbaycanlıların yaşadığı rayonları ilə ayrıldığından, 1923-cü ildə bu regionu Azərbaycanın tərkibində saxlamaq və orada erməni muxtariyyəti yaratmaq barədə qərar qəbul edilmişdi.

Bununla yanaşı, M.C.Bağırov məktubunun sonunda Ermənistan SSR-in Azərbaycan Respublikasına bitişik olan və əsasən azərbaycanlıların məskunlaşdığı Əzizbəyov, Vedi və Qarabağlar rayonlarının Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi müqabilində, azərbaycanlıların yaşadığı Şuşa rayonu istisna olmaqla, DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsinə razılıq verdiyi cavab təklifi ilə çıxış etdi [17].

Ermənistan rəhbərliyinin əsas məqsədi ərazi və əhali mübadiləsi deyil, respublikanın sərhədlərini genişləndirmək olduğundan, o, bu məsələni gündəlikdən çıxardı. Lakin buna baxmayaraq, Ermənistan rəhbərliyinin Moskvaya müraciətindən sonra Dağlıq Qarabağda təbliğat kampaniyası gücləndi və ermənilərin bir qismi onun təsiri altına düşdü.

Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik naziri S.Yemelyanov 1946-cı ilin avqustunda "DQMV–nin erməni ziyalılarının bəzi hissələri arasında mənfi əhval-ruhiyyə haqqında arayışı" təqdim etdi. Bu sənəddən məlum olur ki, antiazərbaycan təbliğatında respublikanın Yazıçılar İttifaqının Qarabağ filialı mühüm rol oynayırdı. Filialın məsul katibi B.Canyan DQMV-nin Ermənistanla birləşdirilməsinə dair təbliğat apararaq deyirdi: "Əgər DQMV Ermənistana daxil edilsəydi, bizim mədəniyyətimiz yenidən çiçəklənmə dövrü yaşayardı. Biz erməni mədəniyyətindən geri qalmışıq, erməni operasını və ümumiyyətlə nailiyyətlərini görmürük. Biz Ermənistanla üzvi surətdə bağlı olmalıyıq".

Ali məktəblərin müəllim heyəti arasında da belə əhval-ruhiyyə hökm sürürdü. Pedaqoji İnstitutun dosenti S.Voskerçyan deyirdi: "Bu nə qələbədir – İngiltərə erməni məsələsini tam həll etməyə icazə vermir, çünki o, SSRİ-nin Bosfora yaxın olmasını istəmir. Hər şeydə Qarabağın köhnə rəhbərləri günahkardırlar, onların günahı üzündən indi DQMV Ermənistanın tərkibində deyil, onda heç Türkiyə də lazım olmazdı".

"Mülayimləşmə" dövrü bu regionun Ermənistana verilməsinə dair ziyalıların kütləvi çağırışları [20] və Dağlıq Qarabağ zəhmətkeşləri adından imza toplanması [21] ilə əlamətdar oldu.

SSRİ-də informasiya qapalılığı olduğu üçün bu proseslər ictimaiyyətin nəzərindən kənarda qalsa da, erməni təfəkkürünün və Sovet İttifaqının məhz necə fəaliyyət göstərdiyinin parlaq nümunəsi idi: ermənilər heç vaxt problemin həlli üçün Azərbaycanın paytaxtı Bakıya müraciət etməyiblər.

XX əsrin 60-cı illərində Azərbaycan SSR ərazisində ermənilərin iddiaları yeni qüvvə ilə baş qaldırdı.

Belə ki, Qarabağ hərəkatının fəalları Ermənistan hakimiyyətinə təzyiq göstərməyə, onları fəal hərəkətlərə sövq etməyə cəhd göstərirdilər. 1959-1961-ci illərdə Azərbaycan SSR KP MK-nın ikinci katibi vəzifəsini tutan Vladimir Semiçastnı rusiyalı jurnalist A.Karaulova verdiyi müsahibələrdən birində Dağlıq Qarabağa səfərini belə xatırlayırdı: "...Qarabağ ətrafında hər cür şayiə və təhrif var idi, anormal hadisələr baş verirdi... Mən onların vilayət üzrə konfransında çıxış etdim, onlar məni sual atəşinə tutdular - o belə deyil, bu belə deyil. Mən də cavab verdim, nəyin necə olduğunu izah etdim, sonra orada rəhbərlikdən kimisi vəzifədən çıxardılar, vilayət komitəsinə daha güclü ikinci katib təyin etdilər və vəziyyət bir yolla sakitləşdi" [22].

Amma bu, sadəcə başlanğıc idi.

60-cı illərin əvvəllərində "Daşnaksütyun" partiyasının agenturasının fəaliyyəti güclənir və o, Sovet hökumətinin xaricdəki ermənilərin Sovet İttifaqına repatriasiyası barədə qərarından istifadə edərək, repatriasiya kanalları vasitəsilə erməniləri qonşu dövlətlərin ərazisindən sabotaj üçün Ermənistan SSR-ə agent kimi göndərmək istəyirdi.

Bu barədə SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın 2-ci Baş İdarəsinin İkinci şöbəsinin rəisi podpolkovnik Heydər Əliyevin adına göndərdiyi 7 fevral 1962-ci il tarixli məxfi qeyddə məlumat verilirdi. Sənəddə xarici daşnak təşkilatlarının əlaqələrinin öyrənilməsi və üzə çıxarılması istiqamətində konkret tədbirlərin işlənib hazırlanması, habelə SSRİ-nin sərhədini Azərbaycan ərazisindən qeyri-qanuni yolla keçdikləri təqdirdə casusların tutulması barədə Heydər Əliyev tərəfindən qətnamə qoyulmuşdu [23].

20 iyun 1962-ci ildə SSRİ DTK-nın 2-ci Baş İdarəsinin İkinci şöbəsinin rəisi, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nın 2-ci şöbəsinin rəisi podpolkovnik H.Əliyevin imzası ilə Moskvaya, SSRİ DTK-nın İkinci şöbəsinin rəisi polkovnik V.Hamazyuka ünvanlanan cavab məktubunda deyilirdi: "Azərbaycan SSR ərazisində, əsasən Bakı, Kirovabad (Gəncə), Stepanakert (Xankəndi) və Naxçıvan şəhərlərində yaşayan 60-a yaxın keçmiş daşnak və digər erməni burjua millətçilərinin olduğu məlum idi". H.Əliyev həmin məktubda qeyd edirdi ki, "1962-ci ilin mayında Azərbaycan SSR-in NS-nin nəzdindəki DTK-nın DQMV şöbəsinə belə bir məlumat daxil olmuşdur: Stepanakertdə (Xankəndi) və Yerevanda (İrəvanda) yaşayan ermənilər arasından milliyyətçi əhval-ruhiyyəli bəzi şəxslər vilayətdəki təsərrüfat problemlərindən istifadə edərək Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi barədə təxribat xarakterli şayiələr yayırlar. Bu şayiələri fəal şəkildə yayanlar aşkarlanaraq agentura yoxlamasına götürülüb" [24].

1963-cü ildə DQMV-dən Sov.İKP MK-nın birinci katibi Nikita Xruşşova Qarabağdan və ona bitişik və erməni əhalisi olan digər rayonlardan 2500-ə yaxın erməninin imzaladığı etiraz məktubu göndərildi.

İmzalayanlar "Dağlıq Qarabağın və ermənilərin yaşadığı bütün ona bitişik rayonların Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi və ya RSFSR-in tərkibinə daxil edilməsi məsələsinin dərhal həll edilməsini" tələb edirdilər [25].

Eyni zamanda, 18 may 1964-cü il tarixində N.Xruşşovun adına aşağıdakı sözlərlə bitən vəsatət göndərən erməni diasporunun nümayəndələri də öz fəaliyyətlərini gücləndirdilər: "Biz Dağlıq Qarabağ məsələsində dərhal qərar qəbul edilməsində israr edirik: ya muxtar vilayət və ermənilərin məskunlaşdığı digər rayonlar Ermənistan SSR-ə birləşdirilsin, ya da SSRİ-nin tərkibinə daxil edilsin" [26].

Xruşşovun ermənilərin bu cür müraciətlərinə reaksiyasına dair konkret sənədlər hələ aşkar edilməyib. Yalnız məşhur rusiyalı tarixçi Y.Pompeyevin kitabında, müəllifin yazdığına görə, etibarlı mənbələrə əsasən 1964-cü ilin əvvəllərində SSRİ Ali Sovetinin sədri A.Mikoyanın Krımın 10 il əvvəl Ukraynaya uğurla verilməsini nəzərə alaraq DQMV-ni Ermənistana birləşdirmək təklifinə Xruşşovun nə cavab verdiyi göstərilir. Xruşşov əsəbi halda deyib: "DQMV ermənilərinin bir sutka ərzində Ermənistana köçürülməsi üçün 12 min hərbi yük maşını təmin etməyə hazıram" [27].

Anti-Azərbaycan kampaniyasının növbəti dalğası SSRİ-də partiya rəhbərliyinin dəyişməsi, N.Xruşşovun hakimiyyətdən kənarlaşdırılması və 1964-cü ilin oktyabrında L.Brejnevin hakimiyyətə gəlməsi ilə eyni vaxta təsadüf etdi. 1965-ci ildə Ermənistan SSR-də Moskvanın icazəsi ilə guya Birinci Dünya müharibəsi illərində Osmanlı imperiyası tərəfindən törədilmiş qondarma "erməni soyqırımı"nın 50-ci ildönümünün keçirilməsinə hazırlıq işlərinə başlanıldı.

Gözlənilən hadisələr Ermənistanın azərbaycanlı əhalisində narahatlıq doğururdu. 1965-ci ilin mart ayında Sov.İKP MK-nın və bir sıra nüfuzlu şəxslərin ünvanına "ermənilərin türklər tərəfindən qırılmasının 50-ci ildönümü"ndə ermənilər tərəfindən "qisas addımı"nın atıla biləcəyinə dair xəbərdarlıq məktubları daxil oldu.

L.Brejnevə və A.Qromıkoya ünvanlanan məktublardan birində deyilirdi: "Ermənistan hazırda partlayıcı ilə dolu, ilk qığılcımda alışmağa hazır olan böyük bir kürəyə bənzəyir". Məktubların müəllifləri mümkün toqquşmaların qarşısını almaq üçün tədbir görülməsini xahiş edirdilər [28].

1965-ci ilin iyununda Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının DQMV-dəki filialının məsul katibi B.Ulubabyan adlı şəxs DQMV-nin Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi tələbi ilə Sov.İKP MK-yə ərizə təqdim etdi. Bu ərizəni həmçinin milliyyətcə erməni olan bir sıra məsul partiya və Sovet işçiləri də imzalamışdılar.

Respublika DTK bütün bu proseslər haqqında Azərbaycan SSR rəhbərliyinə məlumat verirdi. Təxribatçıların fəaliyyətinin qarşısının alınması istiqamətində təcili tədbirlər görüldü - 1966-cı ildə Azərbaycan xüsusi xidmət orqanları bir neçə qeyri-qanuni milliyyətçi qrupunu aşkar etmiş və onların fəaliyyətinin qarşısını almışdı.

Məsələn, 40-dan çox üzvü olan "Erməni Gənclər İttifaqı" adlı gizli fəaliyyət göstərən təşkilatdan olan Yerəvan emissarları muxtar vilayətin ərazisində öz təşkilati strukturlarını yaratmağa çalışırdılar. Stepanakert (Xankəndi) orta məktəblərinin yuxarı sinif şagirdlərindən ibarət olan digər bir gənclər qrupu isə Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan da daxil olmaqla, "bütün "erməni" ərazilərinin birləşməsi"nə dair çağırışların yer aldığı vərəqələr yayırdı [29]. 1966-cı ilin avqustunda Sov.İKP MK-nın yeni Baş katibi L.Brejnevə 2000-ə yaxın erməni ziyalısının imzaladığı məktub göndərildi. Məktubda deyilirdi: "Qarabağ ərazi nöqteyi-nəzərindən və milli tərkibinə görə, xüsusiyyətlərinə, mənəviyyatına və məişətinə görə Ermənistandır. Qarabağın tarixi Ermənistanın tarixidir, Qarabağın dili erməni dili, incəsənəti və ədəbiyyatı erməni incəsənəti və ədəbiyyatıdır. Ermənistan SSR olduğu üçün, onun ayrılmaz hissəsi olan Qarabağı da süni surətdə Sovet Ermənistanından ayırmaq məqsədəuyğun deyildir" [30].

"Ermənistan SSR-in elm və mədəniyyət xadimlərindən ibarət qrup"un Partiyanın XXIII qurultayı ilə bağlı bu müraciətindən Ermənistan SSR KP MK-nın birinci katibi A.Koçinyanın və Nazirlər Sovetinin sədri B.Muradyanın imzası ilə Sov.İKP MK-ya ünvanlanmış 30 sentyabr 1966-cı il tarixli məktubda da bəhs edilir. Müəlliflər DQMV və Naxçıvan MSSR-in yaradılması ilə bağlı tarixi sənədləri qəsdən təfsir edərək, daha doğrusu, saxtalaşdıraraq öz iddialarını "siyasi, iqtisadi və etnik amillərlə", eləcə də guya "DQMV-nin müxtəlif zəhmətkeş qruplarından Ermənistan KP MK-a daxil olan çoxsaylı məktublarla" əsaslandırmağa çalışırdılar".

Məktubda, həmçinin "Sovet İttifaqı dövründə azsaylı erməni xalqının iki dövlətçilik subyektinin (birincisi - Sovet Ermənistan Respublikası və ikincisi - başqa bir Sovet republikasının tərkibində olan milli muxtar vilayət (DQMV nəzərdə tutulur)) olduğu bu vəziyyətin anormallığından" bəhs edilirdi. Həqiqətən də SSRİ-nin tərkibində heç bir millət belə imtiyaza malik deyildi.

Sonda müəlliflər həyasızcasına bəyan edirdilər ki, "qaldırılan məsələlərə baxılarkən Sovet İttifaqı xalqları arasında, o cümlədən erməni və Azərbaycan xalqları arasında dostluq və qardaşlığın daha da möhkəmləndirilməsini təmin etmək vəzifəsi əsas götürülmüşdür. Mümkün arzuolunmaz reaksiyalardan qorxmaq üçün əsas yoxdur, çünki məsələ Azərbaycan SSR ərazisinin hər hansı bir hissəsinin qoparılması ilə deyil, milli muxtar vilayətin köklü əhalisi eyni, yəni erməni olan müttəfiq respublika ilə birləşdirilməsi ilə bağlıdır" [31].

Sonralar Azərbaycan SSR DTK-nın sədr müavini vəzifəsində çalışan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ulu Öndər Heydər Əliyev belə xatırlayırdı: "Yadımdadır, ya 1966-cı, ya da 1967-ci il idi, Moskva tərəfindən qərar qəbul olundu. Həmin vaxt Vəli Axundov məni yanına çağırtdırdı. Bu, Sov.İKP MK-nın qərarı idi; yazırdılar ki, Azərbaycan KP MK-ya, yəni Axundova və Ermənistan KP MK-ya, yəni Koçinyana bu məsələni müzakirə etmələri və məruzə etmələri tapşırılsın. Bu nə demək idi? Bu o demək idi ki, Azərbaycan məsələsini həll etmək Ermənistana tapşırılır... Mən ona dedim ki, bu məsələni Moskvada Brejnevlə müzakirə etmək daha yaxşı olardı. O, gedib bunu Brejnevə izah etdi və Brejnev qərarı ləğv etdi" [32].

1980-ci illərin sonlarına qədər Sovet hakimiyyət orqanları vəziyyəti nəzarətdə saxlayaraq bu faktlar barədə informasiyanın muxtariyyət sərhədlərindən kənara çıxmasına və ya ittifaq mətbuatının səhifələrinə düşməsinə yol verməməyə müvəffəq oldular.

Kreml millətlərarası münasibətlərdə sərt davranaraq, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında sülhə və mehriban qonşuluğa nəzarət edirdi, bu isə təkcə "ortaq Sovet evi"ndə birgə yaşamaq qanunlarını pozanlar üçün cəzanın qaçılmazlığı ilə təmin olunmurdu. İttifaq özünü obyektiv münsiflər məhkəməsinin hakimi kimi tanıtmışdı.

Dağlıq Qarabağda münaqişənin yeni mərhələsi Mixail Qorbaçovun SSRİ-də hakimiyyətə gəldiyi andan başladı. Qorbaçov öz xatirələrində etiraf etməyə məcbur oldu ki, 1988-ci ildə münaqişənin qanlı mərhələsi başlanmazdan xeyli əvvəl Moskva Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən mürəkkəb proseslərdən xəbərdar idi, Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı əhval-ruhiyyə barədə kifayət qədər məlumatlı idi, nə baş verdiyini və nə planlaşdırıldığını yaxşı bilirdi, çünki oradakılar öz niyyət və planlarını gizlətmir, onları "Yenidənqurma" ritorikasi altında yaxşıca möhkəmləndirirdilər.

Qorbaçov qeyd edirdi: "Üç il ərzində (1985-1987-ci illər nəzərdə tutulur) MK Dağlıq Qarabağda vəziyyət haqqında 500 məktub almışdı. "Yenidənqurma" böyük daxili qüvvələri hərəkətə gətirdi, köhnə yaralar deşildi. Milli hisslər, onlarla birlikdə isə milli ekstremizm də dirçəldi" [33].

Münaqişənin növbəti "qaynar" fazası Qorbaçovun SSRİ-də "Yenidənqurma" və "Aşkarlıq" dövrünə təsadüf etdiyindən, bu problem ilk dəfə ittifaq və respublika mətbuatının səhifələrinə "sızdı", bununla da gizlilikdən çıxaraq geniş müzakirə mövzusu oldu.

İlk dəfə 1920-ci illərdən başlayaraq rəsmi səviyyədə Azərbaycan SSR-in inzibati-ərazi quruluşunun dəyişdirilməsi tələbi irəli sürüldü. Ermənistan və DQMV rəhbərliyi də ilk dəfə olaraq DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi istiqamətində konkret hüquqi addımlar atdı [34]. Moskvanın ərazi münaqişəsinin həllində obyektiv münsiflər məhkəməsinin hakimi rolundan imtina etməsi və mərkəzçi mövqe tutması kütlələrin radikallaşdırılmasına və SSRİ tarixində ilk dəfə olaraq müttəfiq respublikalar arasında silahlı toqquşmaların başlanmasına şərait yaratdı.

Azərbaycan SSR-in partiya rəhbərliyi də Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən hadisələrdən xəbərdar idi və hələ münaqişənin son mərhələsi başlanmazdan xeyli əvvəl öz dövlət təhlükəsizlik orqanları vasitəsilə mütəmadi olaraq Moskvaya bu barədə məlumat verirdi.

DQMV-nin vilayət bölməsinin keçmiş sədri polkovnik Q.Sept bunu belə xatırlayır: "Milliyyətçilik təzahürlərinin güclənməsi ilə bağlı faktlar mütəmadi olaraq rəhbərliyə məruzə edilir, instansiyalara məlumat verilirdi. Emissarların Yerevandan (İrəvandan) gəlməsi, xidmətin nəzarəti altında olan qruplaşmaların fəallaşması halları da qeydə alınırdı. Yaranan problemlər barədə məruzə edilir, rəhbərliyə yazılır və Kevorkovla (1973-1988-ci illərdə DQMV Vilayət Komitəsinin birinci katibi - İ.N.) dəfələrlə müzakirə olunurdu. Moskvalılar bütün bunlara barmaqarası baxırdılar - "bizdə belə şeylər yoxdur". Bakı rəhbərliyi heç bir dəfə də lazımi narahatlıq nümayiş etdirmədi: nə Z.Balayanın faktiki olaraq "Miatsum" (vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi) çağırışı olan "Ocaq" kitabı məqsədyönlü şəkildə yayılarkən, nə də sonralar separatçılar daha çox demokratiya, aşkarlıq şüarları arxasında gizlənərkən. Fevral ayına kimi hər şey aydın idi. Bu hadisələr Sumqayıtda baş verməsəydi, başqa bir yerdə baş verəcəkdi" [35].

Beləliklə, hər kəs gözlənilən təhlükədən xəbərdar idi, lakin heç kim bunun qarşısını vaxtında almaq üçün heç bir qətiyyətli addım atmırdı. Bakı Moskvaya ümid bəsləyərək hesab edirdi ki, Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi ideyası ətrafında növbəti erməni həyəcanına, 1945, 1960, 1965, 1977-ci illərdə olduğu kimi, Kreml tərəfindən yerli partiya və hüquq-mühafizə orqanlarının profilaktik təsir məqsədli ənənəvi üsullarla son qoyulacaqdır.

Lakin Sov.İKP-nin və Sovet rəhbərliyinin müxtəlif kanallardan gələn siqnallara birmənalı reaksiya verməməsi erməni tərəfini ərazi iddialarını daha qətiyyətlə, daha enerjili şəkildə irəli sürməyə sövq etdi.

Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təhlükə getdikcə daha da güclənir, Mərkəzin fəaliyyətsizliyi isə ermənilərin separatçı meyllərini daha da artırırdı. Belə ki, bəzi məlumatlara görə, 1987-ci il ərzində Dağlıq Qarabağda muxtariyyətin Ermənistana verilməsinə dair petisiyanı 75 min nəfər imzalamışdı [36]. Nüfuzlu ermənilər xaricdə Qarabağ məsələsi ilə bağlı aktiv lobbiçilik fəaliyyəti ilə məşğul idilər. Köhnə partiya funksioneri Anastas Mikoyanın oğlu tarixçi Sergey Mikoyan, yazıçı və jurnalist Zori Balayan ABŞ-dakı erməni diasporunun qəzetlərinə müsahibəsində Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi ideyasını açıq şəkildə təbliğ edirdilər.

1987-ci ilin noyabrında isə Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə aparıcı müşavirlərindən biri olan Abel Aqanbekyan da səsini çıxardı. Noyabrın 16-da o, Parisdəki "İnterkontinental" otelində Fransa ermənilərinin bir qrupu ilə görüşdü və onlara problemin həlli ilə bağlı öz fikirlərini təklif etdi: "Dağlıq Qarabağ Ermənistana qaytarılsaydı, şad olardım. Bir iqtisadçı kimi, hesab edirəm ki, onların Ermənistanla daha sıx əlaqələri var, nəinki Azərbaycanla. Mən artıq belə bir təklif irəli sürmüşəm və ümid edirəm ki, bu ideyalar "Yenidənqurma" və demokratiya ruhunda həyata keçiriləcəkdir" [37].

Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişənin xarakterindəki siyasi tərkib hissələrindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, DQMV-də separatçı hərəkatın genezisində əsas rolu Ermənistan ziyalıları və yerli hakimiyyət orqanlarının nümayəndələri oynayırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet hakimiyyəti illərində DQMV və Ermənistanda çoxsaylı millətçi ziyalılar formalaşmışdı. Bu təbəqə, xüsusən də poststalin dövründən başlayaraq azərbaycanlılarla etnik gərginliyin gücləndirilməsində mühüm rol oynamışdır.

Həmin şəxslər ictimaiyyət qarşısında çıxışlarında, Ermənistan tarixinə həsr olunmuş elmi əsərlərində milli zəmində düşmənçilik oyadırdılar. DQMV-nin Ermənistana verilməsi ilə bağlı tələblər ideoloji olaraq, birincisi, "Qarabağın əzəldən ermənilərə məxsus olması" mifinə, ikincisi, bu tələblərin əməlli-başlı "Yenidənqurma" dövrünün ideoloji proseslərinin kontekstinə salınmasına əsaslanırdı. Daha dəqiq desək, Stalinin 1921-ci ildə Dağlıq Qarabağı Azərbaycana "verdiyinə" dair uydurma iddiaları yaymaq məqsədilə SSRİ tarixinin Stalin dövrünə yenidən tənqidi nəzər salınmasına çalışılırdı. Beləliklə, cəmiyyətdə fəal şəkildə müzakirə olunan SSRİ inzibati-amirlik sisteminin aradan qaldırılması ilə bağlı ideyalar Sovet İttifaqının milli-dövlət quruluşuna köçürülür və DQMV-nin ərazi-hüquqi statusuna yenidən baxılmasını əsaslandırmaq üçün istifadə edilirdi.

"Yenidənqurma" dövründə Qorbaçovun yaxın əhatəsində Sov.İKP MK-nın müxtəlif şöbələrinə rəhbərlik edən ideologiya və iqtisadi məsələlər üzrə müşavirlər rolunda çox sayda erməni ortaya çıxdı. Onlar açıq şəkildə, dövlətin birinci şəxslərinə məhəl qoymadan (bəlkə də hətta onların göstərişi ilə) ittifaq mətbuatının və xarici mətbuatın səhifələrində Qarabağdakı separatçı hərəkatın dəstəklənməsinin lehinə çıxış edirdilər. Beləliklə, Qarabağ məsələsinin müzakirəsi tədricən gizlilikdən çıxırdı.

1988-ci ildə başlayan Qarabağ hərəkatının mühüm xüsusiyyəti Ermənistanda və DQMV-də "Krunk", "Qarabağ", "Erməni azadlıq hərəkatı" (AOD) kimi yeni ictimai təşkilatların sıralarını dolduran vəzifəli şəxslərin və inzibati qulluqçuların Kommunist Partiyasının tərkibindən kütləvi şəkildə çıxması idi.

Nəticədə, yüksək rütbəli partiya işçiləri DQMV və Ermənistanda etnik-siyasi vəziyyətin gərginləşməsinə səbəb olan təxribatçı addımlarda fəal iştirak edirdilər. Həbslər, bu təşkilatların üzvlərinin təqib edilməsi, Sovet hakimiyyəti tərəfindən onlara qarşı tətbiq edilən sanksiyalar sadəcə bu şəxslərin erməni cəmiyyətində populyarlaşmasına, onların nüfuzunun artmasına və "Miatsum"a - DQMV-nin Ermənistanla birləşməsinə dair irəli sürdükləri şüarların populyarizasiyasına səbəb olurdu.

DQMV-də münaqişənin genezisinə regionda gedən demoqrafik proseslərlə və onun Azərbaycan SSR-in tərkibindəki iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə bağlı ziddiyyətlər toplusu mühüm təsir göstərdi.

Demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi Ermənistan tərəfindən kifayət qədər ağrılı qarşılanırdı və regionda millətlərarası qarşıdurmanın gərginləşməsində özünəməxsus detonator rolu oynayırdı. Hərçənd bu dəyişikliklər, erməni propaqandasının təqdim etdiyi kimi, Azərbaycanın məqsədyönlü siyasəti ilə deyil, müharibədən sonrakı illərdə miqrasiya axınlarının güclənməsi ilə bağlı idi.

Münaqişənin ilkin mərhələsində İttifaq hakimiyyətin partiya təbliğatı nəticəsində DQMV-də münaqişənin üstünlük təşkil edən sosial-iqtisadi xarakteri haqqında həddindən artıq sadələşdirilmiş fikir geniş yayılmışdı.

SSRİ rəhbərliyi yaranmış böhran vəziyyətinin səbəbini DQMV-nin sosial-iqtisadi geriləməsində axtarmağa və fərqli gedişatın həqiqətən mövcud olan mənbələrini inkar etməyə çalışırdı.

İttifaq hökuməti Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin əsası kimi iqtisadi səbəbi vurğulayaraq, böhranı neytrallaşdırmağa, məqsədli assiqnasiyaları istiqamətləndirməyə və DQMV-yə istehlak mallarının tədarük həcmini artırmağa çalışırdı. Bu məqsədlə 24 mart 1988-ci il tarixində Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi və SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən vilayətin sosial-iqtisadi inkişafına dair xüsusi proqram qəbul edildi [38].

Lakin problem heç də Dağlıq Qarabağın erməni icmasının rifahının regionun azərbaycanlı əhalisinin rifahından aşağı olması ilə bağlı deyildi. Əksinə, DQMV-də həyat səviyyəsi bir sıra sosial-iqtisadi parametrlərə və göstəricilərə görə respublika üzrə orta səviyyədən də yüksək idi. Ümumilikdə, 1965-1987-ci illər ərzində Azərbaycan SSR, o cümlədən Naxçıvan MSSR və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə sosial-iqtisadi inkişaf göstəricilərini müqayisə etsək, həmin dövrdə muxtar vilayətdə sosial-iqtisadi inkişafın əhəmiyyətli artım templərini görmək olar.

Sovet dövründə DQMV-nin erməni icması ana dilində ali və orta təhsil almaq, mədəni-maarif müəssisələrinin inkişafı, televiziya və radio verilişləri, mətbuat, KİV və s. kimi sahələrdə milli mədəniyyətini inkişaf etdirmək hüququna malik idi və bu hüququndan fəal şəkildə istifadə edirdi.

Münaqişənin yeni mərhələsinin keyfiyyət baxımından digər fərqi isə DQMV və Ermənistan rəhbərliyinin DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi üçün konkret birtərəfli hüquqi addımlar atması idi; hərçənd bu, SSRİ və Azərbaycan SSR Konstitusiyalarının kobud şəkildə pozulması idi. Bakı adekvat hüquqi cavab tədbirləri görsə də, bu, separatçıları dayandırmadı.

Hətta Dağlıq Qarabağ ətrafındakı vəziyyəti müzakirə etmək üçün 1988-ci ilin iyulunda SSRİ Ali Sovetinin xüsusi sessiyası da çağırılmışdı. Müzakirənin yekunlarına əsasən, 18 iyul 1988-ci ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin "Dağlıq Qarabağ məsələsi üzrə Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR Ali Sovetlərinin qərarları haqqında" qərarı qəbul edildi. Qərarda deyilirdi ki, SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə keçməsi barədə Ermənistan SSR Ali Sovetinin 15 iyun 1988-ci il tarixli xahişini nəzərdən keçirərək Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR-in sərhədlərinin və Konstitusiyaya əsasən müəyyən edilmiş milli-ərazi bölgüsünün dəyişdirilməsini qeyri-mümkün hesab etmişdir [39].

Sanki bu məsələyə nöqtə qoyulmuşdu.

Lakin Sov.İKP MK və SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən 25 iyul 1988-ci ildə qəbul edilmiş "Dağlıq Qarabağ [40] məsələsi üzrə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarının həyata keçirilməsi üzrə praktiki tədbirlər haqqında" qərar, habelə 1989-cu ilin yanvarında Dağlıq Qarabağda Sov.İKP MK-nin və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin nümayəndəsi A.İ.Volskinin rəhbərliyi altında xüsusi idarənin yaradılması onu göstərdi ki, Moskva faktiki olaraq DQMV-ni Azərbaycan SSR-in tabeliyindən çıxarırdı və bununla da ermənilərə DQMV-nin Azərbaycanın tərkibində qalmasının bundan sonra sadəcə formallıq olduğuna, bununla hesablaşmamaqla vilayətin faktiki olaraq Ermənistan SSR-ə tabe olmasına daha tez nail olacaqlarına dair ümid verirdi. İttifaq mərkəzinin bu cür ikili mövqeyi münaqişəni dərinləşdirməyə davam edir və tədricən onu odlu silahın və hətta raketin istifadə edildiyi hərbi münaqişəyə çevirirdi.

1988-ci ildə Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələr Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərində həm Ermənistanda, həm də Azərbaycanda, xüsusən də Dağlıq Qarabağda erməni və azərbaycanlı əhalinin bilavasitə qarşılıqlı fəaliyyətinin bütün perimetri üzrə çox gərgin vəziyyət yaratdı.

Stepanakert (Xankəndi) və Yerevanda (İrəvanda) keçirilən mitinqlərdə və nümayişlərdə muxtar vilayətin Azərbaycandan ayrılması ilə bağlı irəli sürülən tələblər qızışmış emosiyalar atmosferi formalaşdırır, nəinki Dağlıq Qarabağın iki icması arasında, ümumilikdə Azərbaycanda ədavət və düşmənçilik yaradırdı. İnsanlar ərazi bütövlüyünün pozulmasına yol verməməkdə qətiyyətli olduqlarını, Ermənistan və Dağlıq Qarabağ qaçqınları ilə həmrəylik nümayiş etdirməyə hazır idilər. Ermənistandan qaçqın axınının güclənməsi və bunun Azərbaycan cəmiyyətinin hiddətinə səbəb olması respublikanın erməni əhalisini Qarabağ münaqişəsinin girovlarına çevirirdi. Principcə, Yerevanda (İrəvanda) və Stepanakertdə (Xankəndi) oturan və Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda erməni qanının tökülməsini, sonra isə bunun ətrafında təbliğat şousu yaratmaq istəyən milliyyətçilər də elə buna ümid edirdilər. Ermənilərin qətlə yetirilməsi onlara imkan verərdi ki, Azərbaycanda erməni əhalinin hüquqlarının pozulduğunu və iki xalqın birlikdə yaşaya bilmədiklərini sübut etsinlər.

28-29 fevral 1988-ci il tarixlərində Sumqayıt təxribatını təşkil edənlər də məhz bu taktikaya riayət edirdilər. Sumqayıt hadisəsi Dağlıq Qarabağ ətrafındakı münaqişəni daha da dərinləşdirdi, millətlərarası qarşıdurmanı gərginləşdirdi və hər iki tərəfdən daha çox insanı öz orbitinə çəkdi. Azərbaycandan ilk erməni qaçqın axını başladı, Qarabağ hərəkatının təşəbbüskarları və təşkilatçılarının Azərbaycan qırğınları obrazından istifadə edərək "soyqırımı" kod sözü ilə erməniləri qorxutmaq vasitəsi kimi antiazərbaycan təbliğatı üçün yeni dəlilləri ortaya çıxdı. Baş vermiş faciədən maksimum istifadə edərək, "soyqırımı"nın tərəfdarları azərbaycanlıları gözdən salmağa çalışır, ölkədə və dünyada mənəvi və ictimai dəstəyə nail olur, bununla da Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizədə siyasi üstünlük əldə etməyə çalışırdılar.

Ümumittifaq və beynəlxalq miqyasda Azərbaycan millətinin məharətlə modelləşdirilmiş obrazından istifadə etməklə antiazərbaycan təbliğat kampaniyası başladılmışdı. Sumqayıt hadisələrindən istifadə edən erməni kütləvi informasiya vasitələri azərbaycanlıların guya vaxtilə planlaşdırdıqları Sumqayıt ermənilərinin faciəsi ilə bağlı israrla versiya irəli sürürdülər. Bununla da, demək olar ki, mühüm strateji məqsədə nail olunurdu - təhlükəli millətlərarası qarşıdurma prosesini qızışdıran erməni tərəfi Sumqayıt hadisəsindən sonrakı vəziyyətdə qarşıdurmanın qurbanı kimi çıxış edirdi. Azərbaycan isə, öz növbəsində, bu səylər nəticəsində millətlərarası münaqişənin təcavüzkar, mürtəce, barışmaz tərəfi kimi qəbul edilməyə başladı.

Sonradan erməni yaraqlılarının azərbaycanlıları cavab addımları atmağa təhrik edən vəhşilikləri də "Sumqayıtın adına yazılırdı".

Beləliklə, Sumqayıt təxribatının təşkilatçılarının əsas məqsədinə nail olundu - Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişə dönməz və barışmaz xarakter almağa başladı və sonda qan tökülməsi mərhələsinə keçdi.

Erməni tərəfi ona xristian ermənilərlə müsəlman azərbaycanlılar arasında sivilizasiyalararası qarşıdurma kimi baxırdı. Erməni milliyyətçiləri ermənilərin və azərbaycanlıların "genetik uyğunsuzluğu" haqqında ritorika ilə ərazi iddialarını ört-basdır etməyə çalışaraq, onları bir-birinə zidd olan iki milli eyniliyin, hətta iki dini konfessiyanın qarşıdurması müstəvisinə keçirirdilər.

Münaqişə açıq hərbi toqquşma mərhələsinə keçdikcə, bu dolayı qavrayış Ermənistan və Dağlıq Qarabağın hakim elitasının öz əməllərini ideoloji baxımdan əsaslandırmaq üçün istifadə etdikləri əlavə arqumentlər mənbəyinə çevrildi.

Münaqişə, Ermənistandan və Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin işğal altındakı rayonlarından azərbaycanlıların kütləvi şəkildə köçməsinə səbəb olan humanitar fəlakətə səbəb oldu.

1991-ci ildə SSRİ-nin süqutundan və Azərbaycanın və Ermənistanın müstəqilliyinin bərpasından sonra Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişə genişmiqyaslı dövlətlərarası hərbi münaqişəyə çevrildi.

Ermənistanın təkcə 1991-ci ildə ləğv edilmiş Dağlıq Qarabağdakı muxtariyyətin ərazisini deyil, həm də "təhlükəsizlik kəmərinin" yaradılması bəhanəsi ilə ona bitişik yeddi rayonu işğal etməsi və 1 milyondan çox azərbaycanlının qaçqın və məcburi köçkünə çevrilməsi də məhz bunun nəticəsidi idi.