Qlobal iqlim dəyişikliyi, torpaqların səhralaşması proseslərini və təmiz içməli su çatışmazlığını nəzərə alsaq, bu gün ekologiya bütün dünya ictimaiyyətini narahat edən əsas məsələlərdən biridir.

Bu məsələlər BMT-nin 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (DİM-lər) sırasında öz əksini tapmışdır.

Daha dəqiq desək, Məqsəd 6 su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin və su təchizatı, sanitariya və gigiyenaya çıxışın zəruriliyindən, Məqsəd 13 iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizədən, Məqsəd 15 isə quru ekosistemlərinin qorunması və bərpa edilməsinin, meşələrdən səmərəli istifadənin, səhralaşmaya qarşı mübarizənin, habelə torpaqların deqradasiyasının dayandırılmasının zəruriliyindən bəhs edir.

Ermənistanın təxminən 30 il davam etmiş və regionun ekoloji vəziyyətinə ciddi ziyan vurmuş işğalçılıq siyasəti nəticəsində, BMT-nin bu Məqsədlərinin 2030-cu ilədək qarşıya qoyduğu hədəflər Cənubi Qafqaz regionunda böyük sual altındadır.

İşğal olunmuş ərazilərdə həyata keçirilmiş qeyri-qanuni fəaliyyət və təbii ehtiyatların istismarı iqtisadi kontekstlə yanaşı, həm də bir sıra ekoloji problemlərə gətirib çıxarmışdır.

Meşələrin qırılması və yandırılması, su ehtiyatlarının çirklənməsi, flora və faunanın məhv edilməsi, regionda yerin təkinin talan edilməsi nтəticəsində ekoloji tarazlıq pozulmuşdur. Bu regionda ətraf mühitin deqradasiyası o qədər maneəsiz şəkildə baş verirdi ki, hətta Ermənistanın özündəki ekoloji təşkilatları belə narahat edirdi.

Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni iqtisadi və digər fəaliyyət" adlı hesabatında ayrıca bir fəsil işğal olunmuş ərazilərdə həyata keçirilmiş qeyri-qanuni iqtisadi fəaliyyətin ekoloji nəticələrinə həsr olunmuşdur.

Xarici işlər Nazirliyinin hesabatında deyilir ki, beynəlxalq hüquq istənilən hərbi işğalı öz xarakterinə görə "müvəqqəti işğal" kimi təsnif edir və işğalçı ölkənin işğal edilmiş ərazi üzərində suverenlik əldə etməsini nəzərdə tutmur, buna görə də işğal faktı ilə əlaqədar həmin ərazinin hüquqi statusu dəyişmir.

"Anneksiyanın (ilhaqın) istənilən forması qadağan olduğundan, işğalçı ölkənin bu ərazidə hüquqi, sosial və iqtisadi strukturun dəyişdirilməsi məqsədilə fəaliyyət göstərmək azadlığı yoxdur. Hərbi təcavüzün nəticəsi olan ilhaq tanınmamalıdır.

İşğalçı tərəf öz gücündən mənafeyini qorumaq və ya əhalisinin maraqlarını təmin etmək üçün istifadə etməməlidir. Yerli sakinlərin, təbii ehtiyatların və ya onun nəzarəti altında olan ərazidəki digər aktivlərin öz maraqları naminə istismarına yol verilmir", - beynəlxalq hüquq praktikasına istinad edilən hesabatda belə deyilir.

Bununla belə, Qarabağ məsələsində bu normalar işğalçı ölkə tərəfindən kobudcasına pozulmuşdu.

Beynəlxalq qurumların müxtəlif sənədlərində də işğalın ekologiyaya mənfi təsiri barədə qeyd edilmişdir.

Məsələn, Asiya İnkişaf Bankının (AİB) Azərbaycan üzrə hesabatlarından birində qeyd edilir ki, təcavüzün nəticəsi həm də torpaq sahələrinin deqradasiyası olub.

"AzerCosmos" dövlət şirkətinin kosmosdan çəkdiyi və "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni fəaliyyət: peyklərdən əldə edilən sübut" adlı hesabata (2019) daxil edilmiş şəkillərdə regiona dəyən ekoloji zərər əyani şəkildə göstərilir. Burada aparılmış qeyri-qanuni iqtisadi fəaliyyətin miqyası bu işlərə böyük beynəlxalq investisiyaların qoyulduğunu sübut edir.

27 sentyabr - 10 noyabr 2020-ci il tarixlərində aparılmış 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycanın şanlı zəfərindən və Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ərazi bütövlüyünün bərpasından sonra, işğal illəri ərzində həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində, o cümlədən ekoloji sahədə Ermənistanın Azərbaycana vurduğu ziyanın qiymətləndirilməsi prosesinə başlanıldı. Azərbaycan artıq bəyan edib ki, beynəlxalq məhkəmələr vasitəsilə həm Ermənistan, həm də Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni biznes qurmuş beynəlxalq şirkətlərin təzminat ödəməsini tələb edəcəkdir.

"Bu ərazilərdəki təbii sərvətlərin qeyri-qanuni istismar edildiyi danılmaz faktdır. Bizim əlimizdə şirkətlərin adları var. Qeyd etməliyəm ki, əgər qızıl və digər yataqlarımızı qeyri-qanuni istismar edən bu şirkətlər təzminat ödəməsələr, bu məsələ məhkəməyə veriləcək, orada isə onları biabırçılıq gözləyir", - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev ötən ilin yekunlarına həsr olunmuş 6 yanvar 2021-ci il tarixli müşavirədə belə deyib.

Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş bütün ərazilərində 260 min hektara yaxın meşə ərazisi var idi, lakin son 30 il ərzində meşə örtüyü sürətlə azalmışdır.

Kosmosdan çəkilən şəkillərdən görünür ki, həmin ərazilərdə meşə sahələrinin məhv edilməsi prosesi davam etmişdir. Daha dəqiq desək, Sərsəng su anbarı (Tərtər rayonu) ərazisində su kanalının tikintisi məqsədilə geniş miqyasda meşələrin qırılması faktı qeydə alınmışdır.

Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında deyilir ki, qiymətli ağac növləri - qoz, palıd, Eldar şamı, xurma və xüsusi mühafizə altında olan digər ağaclar oduncaq tədarükü üçün qırılmış və mebel, çəllək və tüfəng qundağı istehsalı üçün Ermənistana aparılmışdır. Yeni aşkar edilmiş mədənlərin istismarı ilə əlaqədar minlərlə hektarlıq ərazidə meşələr qırılmışdır. Bir çox ağac növləri artıq çoxdan məhv olma təhlükəsi ilə üz-üzədir.

Erməni mənbələri, o cümlədən statistik göstəricilər işğal olunmuş ərazilərdə ağacların qeyri-qanuni kəsilməsinin artdığını təsdiqləyir, - hesabatda belə deyilir.

Təsadüfi deyil ki, son illər Ermənistanın mebel sənayesi və bu sahədə ixrac göstəriciləri artmışdır, bu isə həmin prosesin qiymətli ağac növlərinin bitdiyi Qarabağın meşə resurslarından istifadə edilməsi ilə bağlı olduğunu düşünməyə vadar edir.

Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə, Qarabağda bitən bir çox ağac və kol bitkiləri məhv olmaq üzrədir. Onların arasında püstə, dərman stiraksı, Araz palıdı, yalanqoz, Şərq çinarı, adi nar, meşə üzümü, pırkal, şümşad, Eldar şamı, adi xurma, söyüdyarpaq armud və s. var.

Regionda bitən 460-dan artıq yabanı və kol bitkilərinin 70-i endemikdir, yəni dünyanın başqa heç bir yerində təbii mühitdə bitmir.

XİN-in hesabatında işğal olunmuş ərazilərdə ağacların qeyri-qanuni kəsilməsi və satışı ilə məşğul olan şirkətlər arasında Ermənistanda qeydiyyatdan keçirilmiş və erməni Mqer Baqratyan və ispan Enrike Viver Kamin tərəfindən təsis edilmiş "Max Wood Ltd." şirkətinin adı çəkilir. Kamin 2000-ci ildə Ermənistanın Tavuş vilayətindəki Koxb kəndində oduncağın qurudulması üzrə əməliyyat aparıb, bu səbəbdən də qiymətli ağac növlərinin qırılması nəticəsində regiondakı ətraf mühitə ciddi ziyan vurub.

Ermənistanın Meşələrin İnkişafı Xidmətinə ödənilməmiş borcları olan Kamin, yerli əhalinin etirazları fonunda öz biznesini uğurla Azərbaycanın o zaman işğal altında olan ərazilərinə köçürüb. XİN-in hesabatında Ermənistan Parlamentinin o vaxtlar hakim Respublika Partiyasından olan millət vəkili Arutyun Pambukyandan sitat gətirilir. O, "Max Wood Ltd." şirkətinin onun özünün və dostlarının birbaşa dəstəyi ilə "Beretta" və "Browning" kimi bir neçə tanınmış Avropa şirkəti ilə qoz ağacının kökündən hazırlanmış ov tüfəngləri üçün taxta detalların onlara göndərilməsi barədə misli görünməmiş razılaşmalar əldə etməsi faktını təsdiqləyib.

Azərbaycanın azad olunmuş ərazilərdə 43 min hektar ərazisi olan təbiət qoruqları və təbiət yasaqlıqları – Bəsitçay və Qaragöl qoruqları, Laçın, Qubadlı, Arazboyu və Daşaltı yasaqlıqları yerləşir. İşğaldan əvvəl burada "Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı"na daxil edilmiş çox sayda fauna və flora mühafizə olunurdu ki, onların əksəriyyəti artıq məhv edilmişdir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Biomüxtəlifliyin Qorunması Xidmətinin rəhbəri Arzu Səmədovanın sözlərinə görə, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə 43 min hektara yaxın sahəsi olan xüsusi mühafizə olunan təbii ərazi – 2 dövlət qoruğu və 4 dövlət yasaqlığı yerləşir. "Onlar tezliklə bərpa olunacaqdır", - o, 11 yanvar 2021-ci il tarixində "Trend" İnformasiya Agentliyinə müsahibəsində belə deyib. Artıq bu ərazilərdəki vəziyyətin qiymətləndirilməsi üzrə işə başlanılıb.

Qarabağda və ona bitişik rayonlarda meşələrin məhv edilməsi o qədər genişmiqyaslı idi ki, bu mövzu Ermənistan KİV-də də işıqlandırılmışdır.

Məsələn, "Hetq" nəşrinin 2019-cu ilin dekabr ayı buraxılışında qeyd edilirdi ki, 2014-2018-ci illəri əhatə edən dövrdə tanınmamış və qondarma "DQR" ərazisində Ermənistanın özündən 2,3 dəfə çox meşə qırılmışdır (Ermənistanda 175,3 min kubmetr, Dağlıq Qarabağda isə 404,8 min kubmetr). Təkcə 2017-ci ildə Qarabağda 102 488 kubmetr meşə qırılıb. 2018-ci ilin noyabrında "Hetq" nəşri yazırdı ki, 2012-2016-cı illəri əhatə edən dövrdə də Qarabağda meşələrin qırılmasının həcmi Ermənistandakından 2,3 dəfə yüksək olmuşdur.

Ermənilərin "təhlükəsizlik zonası" adlandırdıqları Azərbaycan rayonlarının ərazisində 28 illik işğal dövrü ərzində mütəmadi olaraq qəsdən yanğınlar törədilmişdir ki, bu da torpaq və meşə massivlərinin yanaraq kül olmasına gətirib çıxarmışdır. Bu proses hələ 2000-ci illərin əvvəllərində beynəlxalq təşkilatlarda narahatlıq doğururdu.

BMT-nin Baş Assambleyasının 7 sentyabr 2006-cı il tarixli "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət" adlı qətnaməsinə əsasən, ATƏT-in ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi üzrə missiyası regiona 10 günlük qiymətləndirmə səfəri etmişdir. Nəticədə yanğınların vurduğu ekoloji və iqtisadi ziyan, habelə yanğınların insanların sağlamlığı və təhlükəsizliyi üçün törətdiyi təhlükə barədə rəy verilmişdir. Missiya bu nəticəyə gəlmişdir: yandırılmış ərazilər geniş, insanlara, iqtisadiyyata və ətraf mühitə təsiri isə əhəmiyyətlidir.

Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin hesablamalarına görə, əvvəllər işğal olunmuş ərazilərdə qəsdən törədilmiş yanğınlar nəticəsində ümumilikdə 110 min hektardan çox ərazi yanmış və məhv olmuşdur. Yanğın zamanı torpağın münbit yuxarı təbəqələri, ot və kollarla birlikdə bütün canlı orqanizmlər də həlak olur.

Yuxarıda adı çəkilən 2019-cu il üzrə hesabata daxil edilmiş "AzerCosmos" şəkillərində Cilan və Bünyadlı kəndlərini (Xocavənd rayonu) və Xələfli, Xibyarlı, Kürdlər və Qarar kəndlərini (Cəbrayıl rayonu) əhatə edən 26 km²-lik ərazi əks olunmuşdur. Həmçinin Füzuli rayonunda, cənubdan şimala 22 km, şərqdən qərbə isə 17 km məsafədə yerləşən 25 kəndi əhatə edən 347 km²-lik yanmış ərazinin şəkilləri də var.

44 günlük Vətən müharibəsinin başlamasından əvvəl qəsdən törədilmiş yanğınlar haqqında son məlumatlardan biri 4 avqust 2020-ci il tarixinə aiddir. Həmin vaxt APA xəbər agentliyinin Qarabağ bürosu xəbər verirdi ki, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin bölmələri Ağdam rayonunun Qızıl Kəngərli kəndinin ərazisində yanğın törətmişlər.

Vətən müharibəsi zamanı da bu ekoloji terror davam etmişdir.

Oktyabrın 30-da Fövqəladə Hallar Nazirliyi məlumat verirdi ki, Azərbaycanın Göygöl və Goranboy rayonlarının ərazisi ağır artilleriya silahlarından atəşə tutulub, bunun nəticəsində meşə massivlərində yanğın başlayıb.

Azərbaycan rəsmiləri və dövlət strukturları erməni silahlı qüvvələri tərəfindən ağ fosforlu mərmilərin tətbiq edildiyini dəfələrlə bəyan ediblər. Bu maddə zəhərləmək və təhlükəli yanıq izləri qoymaqla yanaşı, həm də söndürülməsi çətin olan yanğınlara da səbəb olur. Fosforlu döyüş sursatları düşmən ərazisinin yandırılması üçün istifadə olunan ən təhlükəli silah növüdür. Müharibə dövründə dəfələrlə Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik (ANAMA) tərəfindən cəbhə xəttində bu cür mərmilərin aşkar edilməsi faktı qeydə alınmışdır.

Dinc əhaliyə, mülki obyektlərə, meşələrə qarşı fosfor döyüş sursatlarının tətbiqi BMT-nin 1980-ci il "Adi silahların konkret növləri haqqında konvensiyası"nın III Protokolu, habelə Müharibə qurbanlarının müdafiəsinə dair 1949-cu il Cenevrə Konvensiyasının və ona dair 1977-ci il əlavə protokolları ilə qadağan edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru Kamran Əliyevin noyabrın ortalarında BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali komissarı Mişel Baçeletə yazdığı rəsmi məktubda Ermənistan tərəfinin qadağan olunmuş fosfor bombalarından Azərbaycanın dinc əhalisinə qarşı istifadə etməsi öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev Ermənistan tərəfindən fosfor mərmilərinin tətbiq edilməsi faktı barədə dəfələrlə məlumat vermiş, foto və videolar təqdim etmişdir.

Qarabağda və ona bitişik rayonlarda torpaq, meşə və evlərin, habelə infrastrukturun qəsdən yandırılması Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin hərbi əməliyyatların tamamilə dayandırılmasına dair 9-10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli sazişə nail olmasından sonra daha geniş miqyas almışdır.

Saziş 1 dekabr tarixinədək Kəlbəcər, Ağdam və Laçın rayonlarının Azərbaycanın tam nəzarətinə qaytarılmasını nəzərdə tuturdu.

İşğal dövründə bu tarixi Azərbaycan torpaqlarında qeyri-qanuni məskunlaşmış erməni qəsbkarlarına öz əmlaklarını toplayaraq həmin əraziləri boşaltmaları üçün bir neçə həftə vaxt verildi.

Bu müddət ərzində onlar pəncərə çərçivələrinə, unitazlara və elektrikötürücü xətlərə qədər mümkün hər şeyi yığıb özləri ilə aparırdılar. Külli miqdarda oduncaq yük maşınları ilə daşınırdı. Apara bilmədiklərini məhv edirdilər.

Demək olar ki bütün ailələr gedərkən öz evini və onun ətrafındakı əraziləri yandırırdılar. İşğal illəri ərzində ermənilərdən ibarət gəlmə əhalinin fəal şəkildə məskunlaşdığı Kəlbəcər və Laçın rayonlarında noyabr ayı ərzində yanğınlar baş vermişdir.

Bu dövrdə regionda fəaliyyət göstərən dünya KİV-lərinin çoxsaylı reportajları buna sübut ola bilər. Onların arasında Reuters, BBC, StraitTimes, Euronews, France24, РБК və bir çox digər KİV var.

Kəlbəcərdə hətta elektrik stansiyası da yandırılmışdı. Bəzi reportajlarda özləri ilə apara bilmədikləri ev heyvanlarının kəsildiyi və güllələnərək öldürüldüyü faktları da qeydə alınmışdı.

Kəlbəcərdən yüzlərlə arı pətəyinin yandığını əks etdirən kadrlar da var.

"Azərbaycanlılara heç nə qalmasın", işğalçılar bu şüarı əldə rəhbər tuturdular.

Azərbaycan ərazisindən keçən çayların əksəriyyəti öz başlanğıcını ya Ermənistandan, ya da Qarabağdan götürür. Bu su mənbələri müxtəlif mənşəli tullantılarla çirklənir. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə, Araz çayının uzun müddət ərzində çirklənməsi qiymətli balıq növlərinin tükənməsinə və azalmasına gətirib çıxarmışdır.

Azərbaycanın əvvəllər işğal edilmiş ərazilərə 30 ilə yaxın müddətdə nəzarətinin olmaması beynəlxalq konvensiyalara əsasən üzərinə götürdüyü öhdəliklərin yerinə yetirilməsində də çətinliklər yaratmışdır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi bildirir ki, Ermənistanın BMT-nin "Sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi haqqında" Konvensiyasına qoşulmaması sərhəddən keçən su problemlərinin beynəlxalq normalar çərçivəsində həllini qeyri-mümkün edir.

Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş ərazilərində yerləşən ekoloji əhəmiyyətli 7 relikt göl böyük antropogen təsir altındadır. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə, Kəlbəcər və Laçın rayonlarının yaylaqlarında yerləşən Böyük Alagöl, Kiçik Alagöl, Zalxagöl, Qaragöl, Canlıgöl, İşıqlı Qaragöl, eləcə də Ağdərə rayonu ərazisindəki Qaragöl (Torağaçay - Tərtər çayı) kimi şirin su ehtiyatları işğal altında olub.

6426 km uzunluğunda suvarma kanalları şəbəkəsi, 185 km uzunluğunda kollektor və drenaj kanalları, 1429 artezian quyusu, 539 hidrotexniki tikinti obyekti, 220 su elektrik stansiyası, 88 nasos stansiyası, habelə ümumi həcmi 640 milyon m³ olan 8 su anbarı uzun illər ərzində işğal altında olub.

Həmçinin əvvəllər ermənilər tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə 10 su anbarı, o cümlədən Tərtər çayı üzərində yerləşən Sərsəng su anbarı (hazırda Rusiya sülhməramlılarının məsuliyyəti zonasındadır) yerləşir. 500 milyon kubmetr tutumu olan Sərsəng su anbarı Aşağı Qarabağ ərazisində 100 min hektar əkin sahəsinin suvarılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, o, uzun müddət texniki xidmətin göstərilməməsi səbəbindən qəza vəziyyətindədir ki, bu da regionun dağətəyi və mərkəzi Aran ərazilərində yaşayan 400 min sakin üçün təhlükə yaradır.

Azərbaycan tərəfi Sərsəng su anbarının daimi təhlükə, humanitar, ekoloji və texnogen fəlakət mənbəyinə çevrildiyini dəfələrlə bəyan etmişdir.

Sərsəng su anbarının illik su sərfinin 85-90%-nin suyun o qədər də lazım olmadığı bir dövrdə, yəni qış aylarında ermənilər tərəfindən qəsdən buraxılması axınla üzüaşağı yerləşən Azərbaycanın kəndlərini su basması ilə nəticələnir.

Su sərfiyyatının əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduğu yay aylarında isə illik normanın yalnız 10-15%-i buraxılır. Bu, axınla üzüaşağı yerləşən kəndlərdə kəskin su çatışmazlığına gətirib çıxarır ki, bu da əkin sahələrinin suvarılması ilə bağlı böyük problemlər yaradır. Nəticədə, kənd təsərrüfatı ziyan çəkir, ekoloji gərginlik yaranır.

Söhbət 1970-ci illərdə Sovet Azərbaycanının respublika büdcəsi hesabına həyata keçirtdiyi Sərsəng su anbarının tikintisindən gedir.

Bu faktları nəzərə alaraq, 2016-cı ildə AŞPA Aşağı Qarabağ vadisində Azərbaycanın sərhədyanı bölgələrinin sakinlərinin qəsdən sudan məhrum edilməsi haqqında 2085 saylı qətnamə qəbul edib. Bu humanitar problemin ciddiyyətini nəzərə alaraq, qətnamə Ermənistan hakimiyyətindən su resurslarından siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə edilməsinin dayandırılmasını, eləcə də müstəqil hidroloq-mühəndislərin regiona çıxış imkanı əldə etməsini və orada tədqiqat aparmaq imkanlarını təmin etməsini tələb edir.

Qətnamədə, həmçinin qeyd edilir ki, su anbarı bütün region üçün təhlükə törədir. Assambleya vurğulayır ki, bəndin qəzalı vəziyyəti böyük insan tələfatı ilə müşayiət olunan böyük fəlakətə və bəlkə də yeni humanitar böhrana gətirib çıxara bilər.

Uzun illər ərzində Ermənistan həm bu qətnamənin tələblərinə, həm də digər beynəlxalq qurumların qərarlarına məhəl qoymamağa davam edirdi.

Bundan başqa, 2020-ci ilin avqust ayının əvvəllərində Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində yaradılan marionet rejiminin lideri Araik Arutyunyan suvarılan ərazilərin miqyasının genişləndirilməsi və tanınmamış "DQR" ərazisində kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsulunun həcminin artırılması məqsədilə Sərsəng su anbarının "sularının hərəkətinə dair proqram"a başlanıldığını bəyan edib. O, işğal olunmuş ərazilərdəki özünüidarəsini "əsrin layihəsi" adlandırıb.

28 avqust 2020-ci il tarixində Ermənistan tərəfi öz başlanğıcını Ermənistan ərazisindən götürən və daha sonra Azərbaycanın Qazax rayonu ərazisindən keçən İncəsu çayını qəsdən bağlayıb. Bu, Qazax rayonunun Kəmərli kəndində Ermənistanla həmsərhəd olan su anbarında su ehtiyatlarının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına və kənd təsərrüfatı torpaqlarının suvarılması ilə bağlı qaçılmaz problemin yaranmasına gətirib çıxarıb.

Sentyabrın 27-də başlayan əks-hücum nəticəsində Azərbaycan Ordusu Suqovuşan kəndini işğaldan azad etmiş və Suqovuşan su anbarından su buraxılmasını mümkün etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən verilən məlumata görə, bununla da Azərbaycanın aşağı səviyyədə yerləşən rayonlarına suyun verilməsi, eləcə də ekoloji tarazlığın təmin edilməsi istiqamətində mühüm addım atılmışdır.

Eməni işğalı altında olduğu uzun illər ərzində Azərbaycanın nəzarət zonasından kənarda qalan Qarabağ qeyri-qanuni fəaliyyət üçün əlverişli meydan olmuşdur. Burada "boz bazar"ı həm dövlət strukturları ilə bağlı Ermənistan şirkətləri, həm də iri beynəlxalq şirkətlər idarə edirdilər.

Onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri dağ-mədən sənayesi və telekommunikasiya sektoru idi.

Bu, təəccüblü deyil, çünki Azərbaycanın işğal olunmuş ərazisində 160-dan çox müxtəlif qiymətli metal yataqları, o cümlədən 5 qızıl yatağı, 7 civə, 2 mis yatağı, habelə 1 qurğuşun və sink yatağı, 1 daş kömür yatağı, 6 alebastr, 4 vermikulit, 1 soda istehsalı üçün xammal, 12 rəngli və dekorativ daş yatağı, 21 üzlük daş yatağı və s. var.

Bu ehtiyatlar bir vaxtlar Azərbaycanın iqtisadi potensialı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, lakin işğalın davam etdiyi uzun illər ərzində ermənilər tərəfindən talan edilərək xaricə ixrac edilmişdir. İşğal dövründə Azərbaycan tərəfi bu torpaqlarda geoloji tədqiqatlar aparmaq və buraların zəngin mineral-xammal bazasından istifadə etmək imkanından məhrum olmuşdu.

Əgər 2002-ci ilə qədər Ermənistanda qızıl hasilatının həcmi 2 tondan çox deyildisə, 2002-ci ildə artıq 3,2 ton qızıl hasil edilmişdi. Təkcə 2003-cü ildə təkcə "Söyüdlü" yatağından 2 ton, 2004-cü ildə 2,5 ton qızıl hasil edilmişdir. Bu məlumatları 2017-ci ilin dekabr ayında 1news.az-a müsahibəsində Azərbaycan XİN-in Mətbuat Xidmətinin rəhbəri, hazırda isə Prezidentin köməkçisi olan Hikmət Hacıyev vermişdi.

XİN-in hesabatında deyilir ki, işğal dövründə Qarabağda təbii ehtiyatların istismarı iqtisadi ziyanla yanaşı, ciddi ekoloji risklər də yaradıb, çünki Ermənistanın özündə pis ekoloji nüfuza malik olan və öz yırtıcı təcrübəsini Qarabağ ərazisindəki layihələrə də köçürən şirkətlərə yataqların işlənməsi üzrə qeyri-qanuni "lisenziyalar" verilirdi.

Dağ-mədən sənayesi, bir qayda olaraq, xüsusi təmizləmə tələb edən çox çirklənmiş tullantı hovuzlarının yaranmasına gətirib çıxarır. 2016-cı il üzrə hesabatda təqdim olunan məlumatlara görə, artıq həmin dövrdə Qarabağ ərazisindəki tullantı hovuzlarında milyonlarla ton ağır metal və digər təhlükəli maddələrlə dolu tullantılar olub. Daha dəqiq desək, Heyvalı kəndi (ermənilər onu "Drmbon" adlandırırlar) yaxınlığındakı filiz yatağında üç tullantı hovuzu yerləşir.

Bəzi tullantı hovuzlarının lap yaxınlığında, məsələn, Sərsəng su anbarı (Qızılbulaq mədəninin tullantı hovuzlarının bilavasitə yaxınlığında yerləşən) kimi mühüm əhəmiyyətli su anbarları yerləşir. Qızıl-mədən yatağının tullantı hovuzu əvvəllər işğal olunmuş Zəngilan rayonunda, Vejnəli kəndi yaxınlığındakı Beşitçay Dövlət Qoruğunun yanında yerləşir.

Qızılbulaq mədəninin və Heyvalı kəndi ərazisində yerləşən dağ-zənginləşdirmə kombinatının istismar edildiyi 11 il ərzində iki tullantı hovuzunda 4 milyon tona yaxın tullantı toplanmışdı. Hesabata əsasən, mədənin kəşfiyyatı zamanı 20-30 hektar meşə sahəsi məhv edilib.

Qarabağ ərazisində yerin təkinin qeyri-qanuni istismarı "AzerCosmos" Dövlət Şirkətinin peyk şəkillərində də öz əksini tapmışdır. 2019-cu il üzrə hesabatda təqdim olunan şəkillərin çoxu açıq şəkildə göstərir ki, qeyri-qanuni fəaliyyət təkcə 1991-ci ildə ləğv edilmiş DQMV ərazisi ilə yanaşı, həm də ona bitişik və heç vaxt erməni əhalinin yaşamadığı rayonların ərazisində həyata keçirilib.

Məsələn, hesabatda digər məsələlərlə yanaşı, Qızılbulaq mis-qızıl mədəninin istismarı nəticəsində rayonun Heyvalı (Kəlbəcər rayonu) kəndində yaranmış tullantı hovuzunun şəkilləri də var. Həmçinin Dəmirli (Tərtər rayonu) mis-molibden yatağının istismarı nəticəsində tullantı hovuzunun sahəsinin genişlənməsi, eləcə də Çardaxlı kəndi (Tərtər rayonu) ərazisində dağ-mədən fəaliyyəti çərçivəsində meşələrin qırılması faktı qeydə alınmışdır.

XİN-in hesabatında deyilir ki, əvvəllər işğal olunmuş ərazilərdə ətraf mühitin deqradasiyası o qədər sərbəst şəkildə və sürətlə gedib ki, hətta Ermənistanın ekoloji təşkilatları belə, həyəcan təbili çalmağa başlayıblar. Onların arasında "Ümumerməni ekoloji cəbhəsi" Vətəndaş Təşəbbüsü (PAEF) də var.

Həmçinin 2012-ci ildə erməni jurnalist Armine Narinyan Heyvalı kəndi yaxınlığındakı mədəndən sianid turşusunun sızması nəticəsində Sərsəng su anbarında balıqların məhv olması barədə yazmışdı.

Rayon seysmik cəhətdən təhlükəli zonada yerləşir, buna görə də mümkün zəlzələ və ya bir sıra digər təbii və ya texnogen proseslər nəticəsində mədənlərin struktur baxımından təhlükəli olan tullantı hovuzlarından zəhərli tullantılar asanlıqla su anbarına sıza bilər.

Azərbaycan Respublikası XİN-in yuxarıda adı çəkilən hesabatında bildirilir ki, Ermənistanın Sünik rayonunda yerləşən və Qafan dağ-zənginləşdirmə kombinatının, Zəngəzur mis-molibden kombinatının və "Artsvanik" tullantı hovuzunun tullantıları ilə çirklənmiş çayların suyunun Zəngilan rayonundan keçərək Araz çayına tökülən Oxçuçay sərhəd çayına axması və bununla da Azərbaycanın bir sıra yaşayış məntəqələri üçün ekoloji risklər yaratması sənədlərlə sübut edilmişdir.

Qarabağ ərazisində yerin təkinin istismarı zamanı ekoloji məsuliyyətsizlik haqqında erməni KİV-də də yazılmışdır. Məsələn, ötən ilin dekabrında "Hetq" nəşri uzun illər boyu qondarma "DQR"nin büdcə ayırmalarının 35%-ə qədərini təmin etmiş və Ermənistan dağ-mədən sənayesinin əsas iştirakçısı sayılan "Vallex Group" konqlomeratının törəmə şirkəti olan "Base Metals" şirkəti haqqında yazıb.

"Base Metals" şirkəti 2013-cü ildə - Qarabağ ərazisində digər mis ehtiyatları tükəndikdən sonra Ağdərə şəhəri yaxınlığında Kaşen mis-molibden mədəninin işlənilməsinə başlayıb. Şirkətin bundan əvvəlki layihəsi Kaşendən 40 km məsafədə, Heyvalı kəndində (erməni adı "Drmbon") yerləşən qızıl və mis mədəni idi. Mədən istismar edildiyi 10 il ərzində, demək olar ki tamamilə tükənmişdir.

"Vallex Group" şirkətinin mənfi ekoloji imicinə bariz nümunə kimi onun Ermənistanın şimalında, Gürcüstanla sərhəd yaxınlığında yerləşən Texut yatağının işlənməsi tarixçəsini göstərmək olar.

Məhz şirkətin təbiəti mühafizə qanunvericiliyini pozması çoxsaylı etiraz aksiyalarından sonra layihənin maliyyələşdirilməsinin xarici kreditorlardan biri tərəfindən dayandırılmasına səbəb olmuşdur. 2017-ci ildə Danimarkanın Dövlət Kredit Agentliyi özəl sahibkarı ekoloji standartlara əməl etməməkdə ittham edərək, Texut yatağındakı şaxtaların operatorlarına verilən ixrac kreditləri üzrə zəmanəti geri götürmək qərarına gəlmişdi.

Danimarkanın Dövlət Kredit Agentliyi Texut mədəni üçün kreditin ləğv edilməsi haqqında bəyanatında hasilat zonasında suyun çirklənməsi, mədənin tullantı hovuzunun seysmik cəhətdən dayanıqlığı ilə bağlı problemlərin olduğunu, habelə iş şəraitinin pis olduğunu qeyd edirdi. "Hetq" nəşrində o da qeyd edilir ki, mədənin yerləşdiyi ərazidə 140 hektar meşə sahəsi qırılmışdır. Nəşr "Vallex Group" şirkətinin əməkdaşı David Tadevosyanın sözlərindən sitat gətirir; tullantı hovuzundan suyun çaya axıdıldığına dair bir neçə hal barədə açıq şəkildə danışan Tradevosyanın sözlərinə görə, "amma bu, çayın çirklənməsinə səbəb olmayıb".

"Vallex" Şirkətlər Qrupunun sədri rusiyalı-erməni iş adamı Valeri Mejlumyandır. O, son vaxtlaradək Qarabağda əsas gəlir sahələrini öz aralarında bölüşdürmüş biznes-maqnatlardan biridir. 2014-cü ilin dekabrında Mejlumyan Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarqsyan tərəfindən şəxsən "Vətən qarşısında xidmətlərinə görə" medalı ilə təltif edilib.

Ümumilikdə, "Hetq" nəşrinin məlumatına görə, 2019-cu ildə dağ-mədən sənayesi qondarma rejimin ÜDM-nin 13,7%-ni, yaxud təxminən 47 milyard dram (97,6 milyon ABŞ dolları) təşkil edib. "Asbarez" nəşrinin məlumatına görə, Qarabağ mədənləri son bir neçə ildə qondarma rejimin əldə etdiyi iqtisadi artımının əsas hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur. Təkcə 2017-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında 7% artım qeydə alınmışdır.

Ermənistan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərini, təbii sərvətlərini talan etməklə və bu cinayətə xarici şirkətləri cəlb etməklə işğal faktını bərqərar etməyə çalışır və işğalçı rejimin dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınacağına ümid bəsləyirdi. Onilliklər boyunca Qarabağın təbii ehtiyatlarının işlənməsi hesabına erməni elitası da zəngin olmuşdur.

Marionet rejimin əvvəllər işğal olunmuş ərazilərin böyük hissəsi üzərində nəzarəti itirdiyi, "Base Metals" şirkətinin əməliyyatlarının isə dondurulduğu bir vaxtda, Valeri Mejlumyan və onun Qarabağın talan edilməsindəki "tərəfdaşları" - "Base Metals" şirkətinin İcraçı direktoru Artur Mkrtumyan, "Vallex Group"un investoru, İsveçrə vətəndaşı Vartan Sirmakes Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğu tərəfindən qeyri-qanuni sahibkarlıq fəaliyyətində ittiham olunaraq beynəlxalq axtarışa verilib.

Son illərə dair məlumatlar nüvə və radioaktiv materialların, eləcə də nüvə yanacağı tullantılarının qaçaqmalçılığında Ermənistanın rolunun gücləndiyindən xəbər verir ki, bu da radioaktiv tullantıların əvvəllər işğal olunmuş ərazilərdə yaxın vaxtlaradək Azərbaycanın nəzarəti altında olmayan "boz zona"da basdırıldığı ehtimalını gücləndirir.

Ermənistan vətəndaşlarının iştirakı ilə radioaktiv materialların qaçaqmalçılığı ilə məşğul olan qruplar qonşu ölkələrdə, xüsusilə Gürcüstanla sərhəddə dəfələrlə ifşa ediliblər. Belə hallardan biri 2011-ci ilin noyabrında erməni xüsusi xidmət orqanlarının "çirkli bomba" hazırlanmasında istifadə oluna biləcək stronsium radioaktiv elementini əcnəbi alıcıya satan 4 nəfəri həbs etməsi olmuşdur. 2012-ci ilin aprelində daha iki erməni oxşar iş üzrə həbs edilib.

2010-cu ildə Gürcüstanda milliyyətcə erməni olan şəxslər zənginləşdirilmiş uran qaçaqmalçılığında ittiham olunaraq həbs edilib. Elə həmin il Gürcüstan polisi, biosferin radioaktiv çirklənməsinin əsas komponentlərindən biri olan sezium-137 radioaktiv maddəsini satmaqda şübhəli bilinən daha 4 nəfəri həbs edib. 2016-cı ilə olan məlumatlara görə, Gürcüstan həbsxanalarında radioaktiv maddələrin qaçaqmalçılığında ittiham olunan 5 erməni saxlanılırdı.

Nüvə materiallarının qeyri-qanuni dövriyyəsi nüvə silahının ucuz analoqunun işlənib hazırlanması zamanı onlardan istifadə riski ilə əlaqədar təkcə region üçün deyil, həm də bütün dünya üçün təhlükədir. 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə Ermənistanda dəfələrlə Metsamor Atom Elektrik Stansiyasından (AES) radioaktiv tullantılardan Azərbaycana qarşı hərbi məqsədlər üçün istifadə edilməsinə dair çağırışlar səslənib.

2020-ci ilin noyabr ayının əvvəlində erməni politoloq, "Demokratiya üçün Tərəfdaşlıq" Mərkəzinin sədri Stepan Danielyan Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının (AES) tullantılarının Qarabağda yayılmasını təklif edib. Elə həmin ayın sonlarında "Asbarez" adlı erməni nəşrində bir məqalə dərc olunub. Məqalənin müəllifi Stepan Altunyan yazırdı ki, Azərbaycana qarşı "çirkli bomba"dan istifadə etməyin və "Bakını radioaktiv xarabalığa çevirməyin" vaxtıdır.

Müzakirələr tam atəşkəs haqqında razılaşma əldə edildikdən sonra da davam etmişdir.

Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının (AES) radioaktiv tullantılarından Azərbaycana qarşı hərbi məqsədlər üçün istifadə imkanları 12 yanvar 2021-ci il tarixində daha yüksək səviyyədə - Ermənistan Parlament Komissiyasının Regional məsələlər və Avrasiyaya inteqrasiya haqqında iclasında müzakirə mövzusu oldu. Bu barədə erməni nəşri "News.am" yazırdı.

"Çiçəklənən Ermənistan" Partiyasından olan deputat Mikayıl Melkumyan bu variantın texniki imkanları ilə maraqlanıb. Buna cavab olaraq Ermənistanın Ərazi İdarəetmə və İnfrastruktur nazirinin müavini Akop Vardanyan bildirib ki, nəzəri baxımdan bu, hər zaman mümkündür. Onun sözlərinə görə, bu halda yalnız quru anbarlarda saxlanılan radioaktiv yanacaqdan söhbət gedə bilər. Bununla yanaşı, nazir müavini Ermənistanın həmin məqsədə çatmaq üçün bu cür texnoloji irəliləyişi həyata keçirə bilib-bilməyəcəyi sualına cavab verməkdə çətinlik çəkib.

Ermənistan tərəfi işğal illərində qonşu ölkələrə nüvə tullantılarının basdırılma üsulu və yeri ilə bağlı heç bir məlumat verməyib. Bu fakt tullantıların basdırılmasının beynəlxalq hüquq çərçivəsindən kənarda - "boz zona" kimi Qarabağın ərazisində baş verə biləcəyini güman etməyə əsas verir.

Ermənistanda radioaktiv tullantıların mənbəyi olan Metsamor Atom Elektrik Stansiyası (AES) özlüyündə çoxdan bütün dünya ictimaiyyətində narahatlıq doğurur, çünki o, öz texniki xüsusiyyətlərinə görə çoxdan köhnəlib (1976-cı ildə inşa edilmişdir). Avropa İttifaqı bu məsələ ilə bağlı dəfələrlə narahatlığını ifadə edib və təzminat hesabına AES-in tədricən istismardan çıxarılmasını təklif edib. Bu bənd Aİ-nin Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrinin Fəaliyyət Planının prioritet məqsədlərindən biridir.

Ermənistan ilə Aİ arasında 2017-ci il üçün geniş və hərtərəfli tərəfdaşlıq haqqında Sazişin 42-ci maddəsində enerji sahəsində əməkdaşlıq şərtləri arasında regionun enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün Metsamor AES-in bağlanmasının və təhlükəsiz şəkildə istismardan çıxarılmasının zəruriliyi qeyd edilir. Aİ sənədlərində qeyd edilirdi ki, Ermənistandakı AES-i nüvə təhlükəsizliyi üzrə beynəlxalq tələblərə uyğun gələnə qədər modernizə etmək qeyri-mümkündür.

"National Geographic" elmi jurnalının 2011-ci ilin aprel sayında dərc edilmiş məqalələrdən biri köhnəlmiş Metsamor AES-in istismarının yaratdığı təhlükəyə həsr olunmuşdur.

Məqalədə qeyd edilir ki, AES-in Azərbaycan və Gürcüstandan 120 km, İrandan 60 km, Türkiyədən isə cəmi 16 km məsafədə yerləşdiyini nəzərə alsaq, AES-də fövqəladə hadisə baş verəcəyi təqdirdə təkcə Ermənistan deyil, həm də Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərq ölkələri ciddi zərər görəcəkdir. Stansiyanın seysmik cəhətdən aktiv zonada yerləşməsi də riskləri artırır.

Ermənistan hökuməti bu istiqamətdə indiyədək heç bir addım atmayıb - AES-in istismar müddəti 2026-cı ilə qədər uzadılıb və 2046-cı ilədək istifadəsi planlaşdırılır.

Beləliklə, Ermənistan bütün regionun ekoloji təhlükəsizliyini təhdid etməyə davam edir.