1990-cı illərin əvvəlində Ermənistanın hərbi təcavüzündən sonra Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində erməni əhalisinin qeyri-qanuni məskunlaşdırılması ermənilərin "Böyük Ermənistan" mifini reallaşdırmaq üçün Cənubi Qafqazda demoqrafik dəyişikliklər etmək istiqamətində uzun sürən cəhdlərinin başlanğıcı deyil, davamı idi.
Bu proses hələ 19-cu əsrdə - indiki Azərbaycanın şimal hissəsi Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinin nəticələrinə əsasən indiki Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiya İmperiyasına birləşdirildikdən sonra tarixi Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlamış Çar Rusiyasının apardığı siyasət bu prosesə təkan verdi.
1828-1911-ci illərdə İran və Türkiyədən 1 milyondan çox erməni həmin torpaqlara köçürülmüşdü. Birinci Dünya müharibəsi də Cənubi Qafqaza köçürülən ermənilərin sayının artmasına səbəb oldu: 1914-1916-cı illərdə regiona daha 350 minə yaxın erməni gəldi.
1905-1907-ci illərdə, daha sonra isə 1918-ci ildə Bolşevik hərəkatının başlanğıcında erməni silahlı qrupları tərəfindən azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədilmişdi. Çox sayda erməninin immiqrasiyası və azərbaycanlıların qovulması hesabına öz ərazisini genişləndirmək cəhdləri Sovet dövründə də davam etmişdi. Erməni ideoloqları bu prosesi iki min ildən çox müddətdə öz dövləti olmayan ermənilərin dövlət yaratması üçün şərait və yaşayış arealının formalaşması adlandırırdılar.
1980-ci illərin sonlarında Ermənistanın Qarabağ ərazisinə olan iddiaları güclənməyə başladı ki, bu da 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasına qarşı aqressiyaya çevrildi və yerli azərbaycanlı əhalinin etnik təmizlənməsi ilə müşayiət olundu.
Bu proses hələ 19-cu əsrdə - indiki Azərbaycanın şimal hissəsi Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinin nəticələrinə əsasən indiki Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiya İmperiyasına birləşdirildikdən sonra tarixi Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlamış Çar Rusiyasının apardığı siyasət bu prosesə təkan verdi.
1828-1911-ci illərdə İran və Türkiyədən 1 milyondan çox erməni həmin torpaqlara köçürülmüşdü. Birinci Dünya müharibəsi də Cənubi Qafqaza köçürülən ermənilərin sayının artmasına səbəb oldu: 1914-1916-cı illərdə regiona daha 350 minə yaxın erməni gəldi.
1905-1907-ci illərdə, daha sonra isə 1918-ci ildə Bolşevik hərəkatının başlanğıcında erməni silahlı qrupları tərəfindən azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədilmişdi. Çox sayda erməninin immiqrasiyası və azərbaycanlıların qovulması hesabına öz ərazisini genişləndirmək cəhdləri Sovet dövründə də davam etmişdi. Erməni ideoloqları bu prosesi iki min ildən çox müddətdə öz dövləti olmayan ermənilərin dövlət yaratması üçün şərait və yaşayış arealının formalaşması adlandırırdılar.
1980-ci illərin sonlarında Ermənistanın Qarabağ ərazisinə olan iddiaları güclənməyə başladı ki, bu da 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasına qarşı aqressiyaya çevrildi və yerli azərbaycanlı əhalinin etnik təmizlənməsi ilə müşayiət olundu.
1992-ci ilin fevralında Azərbaycanın Xocalı şəhərində bir gecədə 613 dinc sakinin xüsusi amansızlıqla qətlə yetirildiyi soyqırımı isə ermənilərin qəddarlığının apogeyi sayılır.
Müharibə nəticəsində işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin fəal şəkildə məskunlaşması təxminən 30 illik işğal dövründə də davam etmişdir. Paradoksal vəziyyət yaranmışdı: 1991-ci ildə Ermənistan Respublikası müstəqilliyini elan etdikdən sonra ölkə əhalisinin sayının sürətlə azaldığı halda, Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında əhalinin sayı süni şəkildə artırdı. İşğal olunmuş ərazilərdə yerli əhalinin yerinə üçüncü ölkələrdən ermənilər gətirilirdi.
Müstəqillik illərində Ermənistan əhalisinin sayı təxminən 15% - 1993-cü ildə olan 3 514 900 nəfərdən 2017-ci ildə olan 2 986 100 nəfərədək azalıb. Bu məlumatları 2018-ci ilin fevralında Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəsi Yaşar Əliyev BMT-nin Baş katibinin adına göndərilmiş rəsmi məktubunda Ermənistan Respublikası Milli Statistika Xidmətinin (ERMSTAT) məruzəsindəki məlumatlara istinad edərək qeyd edib.
Bununla belə, 2015-ci ilə olan məlumatlara əsasən, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində əhalinin sayı qeyri-qanuni olaraq buraya köçürülən sakinlərin hesabına 23 min nəfər artıb. Bu məlumatları Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi təqdim edir.
Köçürülənlərin əksəriyyəti - 13 min nəfər Laçında, 8500 nəfər Qarabağın dağlıq hissəsində, 700 nəfər Kəlbəcərdə, 520 nəfər Zəngilanda, 280 nəfər isə Cəbrayılda məskunlaşdırılmışdı.
Suriyadan (bu ölkədə 2011-ci ilin martında vətəndaş müharibəsi başladıqdan sonra), eləcə də Livandan (2020-ci ilin avqustunda Beyrut limanında baş vermiş böyük partlayışdan sonra) etnik ermənilərin Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində məskunlaşdırılmasının aktiv mərhələsini nəzərə alsaq, 2020-ci ilin payızında İkinci Qarabağ – Vətən müharibəsi zamanı işğal altındakı ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşdırılmış əhalinin sayı xeyli yüksək ola bilərdi.
Müharibə nəticəsində işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin fəal şəkildə məskunlaşması təxminən 30 illik işğal dövründə də davam etmişdir. Paradoksal vəziyyət yaranmışdı: 1991-ci ildə Ermənistan Respublikası müstəqilliyini elan etdikdən sonra ölkə əhalisinin sayının sürətlə azaldığı halda, Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında əhalinin sayı süni şəkildə artırdı. İşğal olunmuş ərazilərdə yerli əhalinin yerinə üçüncü ölkələrdən ermənilər gətirilirdi.
Müstəqillik illərində Ermənistan əhalisinin sayı təxminən 15% - 1993-cü ildə olan 3 514 900 nəfərdən 2017-ci ildə olan 2 986 100 nəfərədək azalıb. Bu məlumatları 2018-ci ilin fevralında Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəsi Yaşar Əliyev BMT-nin Baş katibinin adına göndərilmiş rəsmi məktubunda Ermənistan Respublikası Milli Statistika Xidmətinin (ERMSTAT) məruzəsindəki məlumatlara istinad edərək qeyd edib.
Bununla belə, 2015-ci ilə olan məlumatlara əsasən, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində əhalinin sayı qeyri-qanuni olaraq buraya köçürülən sakinlərin hesabına 23 min nəfər artıb. Bu məlumatları Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi təqdim edir.
Köçürülənlərin əksəriyyəti - 13 min nəfər Laçında, 8500 nəfər Qarabağın dağlıq hissəsində, 700 nəfər Kəlbəcərdə, 520 nəfər Zəngilanda, 280 nəfər isə Cəbrayılda məskunlaşdırılmışdı.
Suriyadan (bu ölkədə 2011-ci ilin martında vətəndaş müharibəsi başladıqdan sonra), eləcə də Livandan (2020-ci ilin avqustunda Beyrut limanında baş vermiş böyük partlayışdan sonra) etnik ermənilərin Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində məskunlaşdırılmasının aktiv mərhələsini nəzərə alsaq, 2020-ci ilin payızında İkinci Qarabağ – Vətən müharibəsi zamanı işğal altındakı ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşdırılmış əhalinin sayı xeyli yüksək ola bilərdi.
Beynəlxalq hüquqda məskunlaşdırma siyasətinin qadağan olunması
Beynəlxalq humanitar hüquq işğalçı ölkənin işğal olunmuş ərazilərdə demoqrafik vəziyyətin süni şəkildə dəyişməsini qəti şəkildə qadağan edir.
Bu məsələlər, əsasən, 12 avqust 1949-cu il tarixli dörd Cenevrə Konvensiyası və onların 8 iyun 1977-ci il tarixli Əlavə Protokolları ilə tənzimlənir. Ermənistan adıçəkilən beynəlxalq sənədlərə 1993-cü ilin iyununda qoşulub və bu sənədlərin tələblərinə riayət olunması üzrə qeyd-şərtsiz öhdəlik daşıyır.
Bu hüquq normaları bir sıra dövlətlərin siyasi və irqi səbəblərə görə öz əhalisinin bir hissəsini işğal olunmuş ərazilərə köçürməklə bu ərazilərin etnik tərkibini dəyişməyə çalışdıqları İkinci Dünya Müharibəsi dövrünün ağır nəticələrinin qarşısını almaq üçün qəbul edilmişdi.
Bu təcrübənin bir çox onilliklər ərzində ciddi humanitar nəticələri olduğundan, işğal olunmuş ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsinə və bəzi yerlərdə "real vəziyyət"in tədricən müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxardı ki, bu da həmin ərazilərin faktiki ilhaqının (anneksiyanın) nəticəsi oldu.
Bu barədə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun Ermənistanın məskunlaşdırma siyasəti (Oktyabr 2020) mövzusunda hesabatında da deyilir.
Yuxarıda adı çəkilən beynəlxalq sənədlər işğalçı dövlətin işğal olunmuş ərazilər üzərində faktiki hakimiyyətini nəzərə almaqla, işğalçı dövlətin üzərinə bir sıra öhdəliklər qoyur. Belə öhdəliklərdən biri - işğal olunmuş ərazilərin sosial, demoqrafik və iqtisadi strukturunda dəyişiklik edilməsinin yolverilməzliyidir.
Beləliklə, beynəlxalq hüquqa əsasən, işğalçı dövlətin işğal etdiyi ərazilərdə yaşayış məntəqələrinin yaradılması siyasəti hərbi cinayət kimi təsnif olunur.
1946-cı ildə iki müttəhimi işğal altındakı ərazilərin demoqrafik tərkibinin dəyişdirilməsində təqsirli bilən Nürnberq Beynəlxalq Hərbi Tribunalı ərazilərin demoqrafik strukturunun dəyişdirilməsinin hərbi cinayət olduğunu göstərən nümunə kimi çıxış edir.
Ermənistan uzun illərdir ki, İkinci Dünya müharibəsinin humanitar fəsadların yaranması ilə əlaqədar dünya ictimaiyyəti tərəfindən pislənilən və beynəlxalq hüquqa əsasən birmənalı şəkildə qadağan edilmiş təcrübəsini təkrarlayır. Bu o deməkdir ki, Ermənistan dövləti Azərbaycan torpaqlarını ilhaq etməyə çalışaraq qəsdən "fait accompli" (baş vermiş fakt) statusu yaradıb.
Ermənistan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti aparmaqla nəinki beynəlxalq humanitar hüquq normalarını, həm də Azərbaycan xalqının "İnsan hüquqları və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyası ilə qorunan hüquq və azadlıqlarını, mülkiyyət hüquqlarını, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlarını pozub.
Ermənistan dövləti Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin də müəyyən etdiyi kimi, bu ərazilərdə beynəlxalq hüquq normalarının pozulmasına görə tam məsuliyyət daşıyır.
AMEA-nın Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun hesabatında qeyd edildiyi kimi, bir dövlətin başqa bir dövlətin törətdiyi qanun pozuntusuna reaksiya verməsi, digər dövlətin törətdiyi eyni hərəkəti isə gözardı etməsi beynəlxalq hüquqa ziddir və kifayət qədər təhlükəli presedentlər yaradır.
Dünya ictimaiyyətinin dünyanın müxtəlif regionlarında baş verən eyni proseslərin qiymətləndirilməsində ikili standartlara söykənməsi problemi İsrailin "Kohelet Policy Forum" (KPF) beyin mərkəzinin 2017 və 2018-ci illərdə yayımladığı "Kim mənfəət əldə edir: işğal olunmuş ərazilərdə beynəlxalq və Avropa şirkətləri" adlı iki böyük hesabatında da əksini tapıb. Burada Qarabağ da daxil olmaqla dünyanın dörd problemli regionu üzrə məlumatlar sistemləşdirilib.
Hesabatlarda xüsusən qeyd edilir ki, Qarabağda məskunlaşdırma fəaliyyəti işğal olunmuş ərazilərdə təbii ehtiyatların işlənməsi, işğalçı tərəfə infrastruktur dəstəyinin və ümumilikdə işğalçı rejimlərin həyat qabiliyyətinə iqtisadi dəstəyin verilməsini əhatə edir. Xarici şirkətlər, bəzi hallarda hətta Avropa ölkələri məskunlaşdırma siyasətini fəal şəkildə dəstəkləyirdilər.
KPF beyin mərkəzinin məlumatına görə, bu qeyri-qanuni fəaliyyətə cəlb olunan şirkətlər arasında insan hüquqlarına hörmətlə yanaşması ilə öyünən bir çox tanınmış brendlər var. Üstəlik, bu şirkətlərin bir çoxu öz ölkələrinin hökumətləri ilə mühüm əlaqələrə malikdir, çox vaxt isə qismən və ya tamamilə dövlətin nəzarəti altındadır.
Bu məsələlər, əsasən, 12 avqust 1949-cu il tarixli dörd Cenevrə Konvensiyası və onların 8 iyun 1977-ci il tarixli Əlavə Protokolları ilə tənzimlənir. Ermənistan adıçəkilən beynəlxalq sənədlərə 1993-cü ilin iyununda qoşulub və bu sənədlərin tələblərinə riayət olunması üzrə qeyd-şərtsiz öhdəlik daşıyır.
Bu hüquq normaları bir sıra dövlətlərin siyasi və irqi səbəblərə görə öz əhalisinin bir hissəsini işğal olunmuş ərazilərə köçürməklə bu ərazilərin etnik tərkibini dəyişməyə çalışdıqları İkinci Dünya Müharibəsi dövrünün ağır nəticələrinin qarşısını almaq üçün qəbul edilmişdi.
Bu təcrübənin bir çox onilliklər ərzində ciddi humanitar nəticələri olduğundan, işğal olunmuş ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsinə və bəzi yerlərdə "real vəziyyət"in tədricən müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxardı ki, bu da həmin ərazilərin faktiki ilhaqının (anneksiyanın) nəticəsi oldu.
Bu barədə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun Ermənistanın məskunlaşdırma siyasəti (Oktyabr 2020) mövzusunda hesabatında da deyilir.
Yuxarıda adı çəkilən beynəlxalq sənədlər işğalçı dövlətin işğal olunmuş ərazilər üzərində faktiki hakimiyyətini nəzərə almaqla, işğalçı dövlətin üzərinə bir sıra öhdəliklər qoyur. Belə öhdəliklərdən biri - işğal olunmuş ərazilərin sosial, demoqrafik və iqtisadi strukturunda dəyişiklik edilməsinin yolverilməzliyidir.
Beləliklə, beynəlxalq hüquqa əsasən, işğalçı dövlətin işğal etdiyi ərazilərdə yaşayış məntəqələrinin yaradılması siyasəti hərbi cinayət kimi təsnif olunur.
1946-cı ildə iki müttəhimi işğal altındakı ərazilərin demoqrafik tərkibinin dəyişdirilməsində təqsirli bilən Nürnberq Beynəlxalq Hərbi Tribunalı ərazilərin demoqrafik strukturunun dəyişdirilməsinin hərbi cinayət olduğunu göstərən nümunə kimi çıxış edir.
Ermənistan uzun illərdir ki, İkinci Dünya müharibəsinin humanitar fəsadların yaranması ilə əlaqədar dünya ictimaiyyəti tərəfindən pislənilən və beynəlxalq hüquqa əsasən birmənalı şəkildə qadağan edilmiş təcrübəsini təkrarlayır. Bu o deməkdir ki, Ermənistan dövləti Azərbaycan torpaqlarını ilhaq etməyə çalışaraq qəsdən "fait accompli" (baş vermiş fakt) statusu yaradıb.
Ermənistan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti aparmaqla nəinki beynəlxalq humanitar hüquq normalarını, həm də Azərbaycan xalqının "İnsan hüquqları və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyası ilə qorunan hüquq və azadlıqlarını, mülkiyyət hüquqlarını, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlarını pozub.
Ermənistan dövləti Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin də müəyyən etdiyi kimi, bu ərazilərdə beynəlxalq hüquq normalarının pozulmasına görə tam məsuliyyət daşıyır.
AMEA-nın Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun hesabatında qeyd edildiyi kimi, bir dövlətin başqa bir dövlətin törətdiyi qanun pozuntusuna reaksiya verməsi, digər dövlətin törətdiyi eyni hərəkəti isə gözardı etməsi beynəlxalq hüquqa ziddir və kifayət qədər təhlükəli presedentlər yaradır.
Dünya ictimaiyyətinin dünyanın müxtəlif regionlarında baş verən eyni proseslərin qiymətləndirilməsində ikili standartlara söykənməsi problemi İsrailin "Kohelet Policy Forum" (KPF) beyin mərkəzinin 2017 və 2018-ci illərdə yayımladığı "Kim mənfəət əldə edir: işğal olunmuş ərazilərdə beynəlxalq və Avropa şirkətləri" adlı iki böyük hesabatında da əksini tapıb. Burada Qarabağ da daxil olmaqla dünyanın dörd problemli regionu üzrə məlumatlar sistemləşdirilib.
Hesabatlarda xüsusən qeyd edilir ki, Qarabağda məskunlaşdırma fəaliyyəti işğal olunmuş ərazilərdə təbii ehtiyatların işlənməsi, işğalçı tərəfə infrastruktur dəstəyinin və ümumilikdə işğalçı rejimlərin həyat qabiliyyətinə iqtisadi dəstəyin verilməsini əhatə edir. Xarici şirkətlər, bəzi hallarda hətta Avropa ölkələri məskunlaşdırma siyasətini fəal şəkildə dəstəkləyirdilər.
KPF beyin mərkəzinin məlumatına görə, bu qeyri-qanuni fəaliyyətə cəlb olunan şirkətlər arasında insan hüquqlarına hörmətlə yanaşması ilə öyünən bir çox tanınmış brendlər var. Üstəlik, bu şirkətlərin bir çoxu öz ölkələrinin hökumətləri ilə mühüm əlaqələrə malikdir, çox vaxt isə qismən və ya tamamilə dövlətin nəzarəti altındadır.
Ermənistanın sakinlərin köçürülməsində iştirakı
Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarının məskunlaşdırılması beynəlxalq humanitar hüquq normalarına zidd olaraq, Ermənistanın dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirilirdi. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni iqtisadi və digər fəaliyyət" (2016) adlı hesabatında bunun çoxsaylı sübutları yer alıb.
Sənəddə qeyd edilir ki, Qarabağda qondarma rejimin xərclərinin yarıdan çoxu Ermənistanın dövlət büdcəsindən ödənilib ki, bu xərclərə də həm marionet rejimin özünə, həm də işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyətə dəstək verilməsi daxil idi. Həmin torpaqlarda layihələrin icrası üçün texniki, maddi və digər dəstəyin göstərilməsi Ermənistan Respublikasının müxtəlif nazirliklərinin, məsələn, Diaspor Nazirliyinin büdcəsi hesabına həyata keçirilirdi.
Məskunlaşdırma siyasətinin dəstəklənməsi vacib məqamlardan biri idi. Erməni diaspor təşkilatları da, əsasən erməniəsilli özəl xarici investorlar da, ABŞ-da fəaliyyət göstərən "Tufenkyan" Fondu (Tufenkian Foundation), Ümumerməni Xeyriyyə Birliyi (Armenian General Benevolent Union (AGBU)), Çerçyan Ailə Fondu (Cherchian Family Foundation) və s. kimi qeyri-kommersiya xeyriyyə təşkilatları da bu fəaliyyətə aktiv şəkildə cəlb olunurdular.
Məsələn, "Hayastan" ümumerməni fondu (Hayastan All-Armenian Fund) "Artsax kəndlərinin məskunlaşdırılması" adlı xüsusi layihə (Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri) hazırlayaraq həyata keçirib.
Gəlmə əhali təkcə ermənilərin iddia etdikləri keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) torpaqlarında deyil, həm də onun ətrafındakı, 1990-cı illər müharibəsi zamanı işğal edilmiş, erməni əhalinin heç vaxt yaşamadığı Azərbaycan rayonlarında da məskunlaşdırılırdı.
Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl rayonları xüsusilə fəal şəkildə məskunlaşdırılırdı.
Bu siyasətin əsas məqsədi münaqişədə status-kvonu saxlamaq, işğal olunmuş torpaqlarda yeni demoqrafik vəziyyət yaratmaq, azərbaycanlıların tarixini və izini silmək və əzəli Azərbaycan əhalisinin bu ərazilərə qayıtmasını qeyri-mümkün etmək idi.
İşğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırmanın təşviqi məqsədilə subsidiyalaşdırma və maddi həvəsləndirmə sistemi tətbiq edilmişdi. Müxtəlif üsullardan, məsələn, əsasən kommunal xidmətlərə güzəştli tariflərlə bağlı subsidiyaların verilməsi və ya onlardan ümumiyyətlə azad edilməsi, habelə pulsuz tikinti materiallarının təqdim edilməsi kimi üsullardan istifadə olunurdu. İnsanları aşağı vergi dərəcələri və ya vergilərin sıfırlanması, cəlbedici iş təklifləri, ödənişsiz ev, mənzil, torpaq sahəsi təmin etməklə və ya hər hansı digər maddi dəstəklə həvəsləndirirdilər.
Fərdi sahibkarlığın birdəfəlik maliyyə dəstəyi vasitəsilə təşviqi, yaxud kənd təsərrüfatı qrantları, kreditləri, mal-qara və s. verilməsi üsulları da tətbiq edilirdi. İşğal olunmuş ərazilərdə istehsalçılardan alınan kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, eləcə də bu məhsulların bazarlarda satışı vergiyə cəlb olunmurdu.
Hesabatda Ermənistan KİV-nə istinadən verilən məlumatlara əsasən, 2012-2015-ci illərdə, köçürülən əhalinin tikinti materialları ilə təmin olunmasına 3 milyard Ermənistan dramı (5,8 milyon ABŞ dolları) ayrılmışdı. Təkcə 2015-ci ildə bu məqsədlər üçün təxminən 350 mln Ermənistan dramı (673 min ABŞ dolları) ayrılıb.
İşğal olunmuş ərazilərdə doğum sayını stimullaşdırmaq üçün xüsusi sosial proqramlar fəaliyyət göstərirdi. Bu proqramlar, əsasən, doğulan hər uşağa görə birdəfəlik maliyyə yardımı şəklində tətbiq edilirdi.
XİN-in hesabatında "Guardian" nəşrinin 2014-cü il buraxılışlarına istinadən verilən məlumatlara görə, valideynlərə ilk uşağa görə 234 ABŞ dolları, ikinci uşağa görə 484 ABŞ dolları, üçüncü uşağa görə 1 217 ABŞ dolları, dördüncü uşağa görə isə 1 732 ABŞ dolları məbləğində uşaq pulu ödənilirdi. 6 uşağı olan çoxuşaqlı ailəyə ev verilirdi.
Sakinlərlə müqavilə bağlanırdı. Həmin müqaviləyə əsasən, onlar bu torpaqlarda 10 ildən çox müddətdə yaşamaları şərti ilə, təmənnasız olaraq onlara verilmiş əmlak üzərində "qanuni mülkiyyət hüququ" əldə edirdilər.
Əgər 2005-ci ilə qədər potensial məskunlaşdırılanlar işğal olunmuş ərazilərdə artıq məskunlaşmış qohum və dostlarından aldıqları məlumatlara istinad edirdilərsə, 2010-cu ildən etibarən burada məskunlaşmaq istəyənlərin (həm Ermənistandan, həm də xaricdən) cəlb edilməsi prosesi daha mütəşəkkil və kütləvi xarakter aldı. Erməni telekanalları da mümkün güzəştlər və yerlərdə tələbat olan peşələr haqqında məlumat verərək, Ermənistanın bu siyasətini dəstəkləyirdilər.
2007-ci ilin iyununda Ermənistanın "Hetq" internet-nəşri qondarma "DQR"in nümayəndəsinə istinadən xəbər verirdi ki, 2001-ci ildə, ümumilikdə 36 min nəfərin köçürülməsi üzrə 10 illik Strateji Plan qəbul edilib. Bu plana əsasən, 10 min mənzilin, 200 məktəbin, səhiyyə müəssisələri, suvarma kanalları və yolların tikintisi planlaşdırılırdı. Bu hədəflərin icrası üçün təxminən 120 milyon ABŞ dollarının ayrılması nəzərdə tutulurdu.
Digər erməni KİV-in məlumatına görə, işğal olunmuş ərazilərin məskunlaşdırılması üzrə müxtəlif proqramların həyata keçirilməsi nəticəsində 1994-2004-cü illərdə bölgəyə 7263 ailə (18500 nəfər) köçürülmüşdür. 2011-ci ilədək bu ərazilərdə artıq 25-30 minə yaxın insan yaşayırdı.
Ermənistan həm də yaşayış məntəqələrinin inkişafını sürətləndirmək üçün yeni fəndlərə, məsələn, insanların duyğularına sirayət edərək tarixi paralellər qurmağa çalışmaqla və bununla da daha çox ermənini bu torpaqlara köçməyə təşviq etməklə yeni və mövcud yaşayış məntəqələrinə tarixi konnotasiya qazandıracaq coğrafi adların (məsələn, "Yeni Kilikiya", "Van" və s.) verilməsi kimi üsullara əl atırdı.
Ermənistan mətbuatının verdiyi məlumatlar və digər mənbələr təsdiq edir ki, işğal altındakı ərazilərdə demək olar ki bütün əzəli toponimlər dəyişdirilmişdi, bu isə Ermənistanın ilhaq cəhdlərinin və işğal altındakı ərazilərdə Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin məhv edilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi məqsədyönlü səylərin daha bir bariz nümunəsidir.
Sənəddə qeyd edilir ki, Qarabağda qondarma rejimin xərclərinin yarıdan çoxu Ermənistanın dövlət büdcəsindən ödənilib ki, bu xərclərə də həm marionet rejimin özünə, həm də işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyətə dəstək verilməsi daxil idi. Həmin torpaqlarda layihələrin icrası üçün texniki, maddi və digər dəstəyin göstərilməsi Ermənistan Respublikasının müxtəlif nazirliklərinin, məsələn, Diaspor Nazirliyinin büdcəsi hesabına həyata keçirilirdi.
Məskunlaşdırma siyasətinin dəstəklənməsi vacib məqamlardan biri idi. Erməni diaspor təşkilatları da, əsasən erməniəsilli özəl xarici investorlar da, ABŞ-da fəaliyyət göstərən "Tufenkyan" Fondu (Tufenkian Foundation), Ümumerməni Xeyriyyə Birliyi (Armenian General Benevolent Union (AGBU)), Çerçyan Ailə Fondu (Cherchian Family Foundation) və s. kimi qeyri-kommersiya xeyriyyə təşkilatları da bu fəaliyyətə aktiv şəkildə cəlb olunurdular.
Məsələn, "Hayastan" ümumerməni fondu (Hayastan All-Armenian Fund) "Artsax kəndlərinin məskunlaşdırılması" adlı xüsusi layihə (Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri) hazırlayaraq həyata keçirib.
Gəlmə əhali təkcə ermənilərin iddia etdikləri keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) torpaqlarında deyil, həm də onun ətrafındakı, 1990-cı illər müharibəsi zamanı işğal edilmiş, erməni əhalinin heç vaxt yaşamadığı Azərbaycan rayonlarında da məskunlaşdırılırdı.
Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl rayonları xüsusilə fəal şəkildə məskunlaşdırılırdı.
Bu siyasətin əsas məqsədi münaqişədə status-kvonu saxlamaq, işğal olunmuş torpaqlarda yeni demoqrafik vəziyyət yaratmaq, azərbaycanlıların tarixini və izini silmək və əzəli Azərbaycan əhalisinin bu ərazilərə qayıtmasını qeyri-mümkün etmək idi.
İşğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırmanın təşviqi məqsədilə subsidiyalaşdırma və maddi həvəsləndirmə sistemi tətbiq edilmişdi. Müxtəlif üsullardan, məsələn, əsasən kommunal xidmətlərə güzəştli tariflərlə bağlı subsidiyaların verilməsi və ya onlardan ümumiyyətlə azad edilməsi, habelə pulsuz tikinti materiallarının təqdim edilməsi kimi üsullardan istifadə olunurdu. İnsanları aşağı vergi dərəcələri və ya vergilərin sıfırlanması, cəlbedici iş təklifləri, ödənişsiz ev, mənzil, torpaq sahəsi təmin etməklə və ya hər hansı digər maddi dəstəklə həvəsləndirirdilər.
Fərdi sahibkarlığın birdəfəlik maliyyə dəstəyi vasitəsilə təşviqi, yaxud kənd təsərrüfatı qrantları, kreditləri, mal-qara və s. verilməsi üsulları da tətbiq edilirdi. İşğal olunmuş ərazilərdə istehsalçılardan alınan kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, eləcə də bu məhsulların bazarlarda satışı vergiyə cəlb olunmurdu.
Hesabatda Ermənistan KİV-nə istinadən verilən məlumatlara əsasən, 2012-2015-ci illərdə, köçürülən əhalinin tikinti materialları ilə təmin olunmasına 3 milyard Ermənistan dramı (5,8 milyon ABŞ dolları) ayrılmışdı. Təkcə 2015-ci ildə bu məqsədlər üçün təxminən 350 mln Ermənistan dramı (673 min ABŞ dolları) ayrılıb.
İşğal olunmuş ərazilərdə doğum sayını stimullaşdırmaq üçün xüsusi sosial proqramlar fəaliyyət göstərirdi. Bu proqramlar, əsasən, doğulan hər uşağa görə birdəfəlik maliyyə yardımı şəklində tətbiq edilirdi.
XİN-in hesabatında "Guardian" nəşrinin 2014-cü il buraxılışlarına istinadən verilən məlumatlara görə, valideynlərə ilk uşağa görə 234 ABŞ dolları, ikinci uşağa görə 484 ABŞ dolları, üçüncü uşağa görə 1 217 ABŞ dolları, dördüncü uşağa görə isə 1 732 ABŞ dolları məbləğində uşaq pulu ödənilirdi. 6 uşağı olan çoxuşaqlı ailəyə ev verilirdi.
Sakinlərlə müqavilə bağlanırdı. Həmin müqaviləyə əsasən, onlar bu torpaqlarda 10 ildən çox müddətdə yaşamaları şərti ilə, təmənnasız olaraq onlara verilmiş əmlak üzərində "qanuni mülkiyyət hüququ" əldə edirdilər.
Əgər 2005-ci ilə qədər potensial məskunlaşdırılanlar işğal olunmuş ərazilərdə artıq məskunlaşmış qohum və dostlarından aldıqları məlumatlara istinad edirdilərsə, 2010-cu ildən etibarən burada məskunlaşmaq istəyənlərin (həm Ermənistandan, həm də xaricdən) cəlb edilməsi prosesi daha mütəşəkkil və kütləvi xarakter aldı. Erməni telekanalları da mümkün güzəştlər və yerlərdə tələbat olan peşələr haqqında məlumat verərək, Ermənistanın bu siyasətini dəstəkləyirdilər.
2007-ci ilin iyununda Ermənistanın "Hetq" internet-nəşri qondarma "DQR"in nümayəndəsinə istinadən xəbər verirdi ki, 2001-ci ildə, ümumilikdə 36 min nəfərin köçürülməsi üzrə 10 illik Strateji Plan qəbul edilib. Bu plana əsasən, 10 min mənzilin, 200 məktəbin, səhiyyə müəssisələri, suvarma kanalları və yolların tikintisi planlaşdırılırdı. Bu hədəflərin icrası üçün təxminən 120 milyon ABŞ dollarının ayrılması nəzərdə tutulurdu.
Digər erməni KİV-in məlumatına görə, işğal olunmuş ərazilərin məskunlaşdırılması üzrə müxtəlif proqramların həyata keçirilməsi nəticəsində 1994-2004-cü illərdə bölgəyə 7263 ailə (18500 nəfər) köçürülmüşdür. 2011-ci ilədək bu ərazilərdə artıq 25-30 minə yaxın insan yaşayırdı.
Ermənistan həm də yaşayış məntəqələrinin inkişafını sürətləndirmək üçün yeni fəndlərə, məsələn, insanların duyğularına sirayət edərək tarixi paralellər qurmağa çalışmaqla və bununla da daha çox ermənini bu torpaqlara köçməyə təşviq etməklə yeni və mövcud yaşayış məntəqələrinə tarixi konnotasiya qazandıracaq coğrafi adların (məsələn, "Yeni Kilikiya", "Van" və s.) verilməsi kimi üsullara əl atırdı.
Ermənistan mətbuatının verdiyi məlumatlar və digər mənbələr təsdiq edir ki, işğal altındakı ərazilərdə demək olar ki bütün əzəli toponimlər dəyişdirilmişdi, bu isə Ermənistanın ilhaq cəhdlərinin və işğal altındakı ərazilərdə Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin məhv edilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi məqsədyönlü səylərin daha bir bariz nümunəsidir.
Məskunlaşdırma siyasətinin aparılması üçün istifadə olunan maliyyə mənbələri
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qarabağdakı qondarma rejim maddi baxımdan hərtərəfli Ermənistandan asılı idi. Qondarma "DQR"in ehtiyacları üçün vəsait həm Ermənistanın dövlət büdcəsindən ayrılırdı, həm də özəl investorlar və qeyri-kommersiya xeyriyyə təşkilatları vasitəsilə cəlb olunurdu.
Azərbaycan Respublikası XİN-in işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyət haqqında hesabatında (2016) sonuncular arasında ABŞ-da fəaliyyət göstərən Çerçyan Ailə Fondu (Cherchian Family Foundation), Ümumerməni Xeyriyyə Birliyi (Armenian General Benevolent Union (AGBU)), "Tufenkyan" Fondu (Tufenkian Foundation), Cerald Turpancyan Təhsil Fondu (Turpanjian Family Educational Foundation), Qafesçyan Ailə Fondu (Cafesjian Family Foundation (CFF)), Linsi Fondu, Şahan Natali Ailə Fondu (Shahan Natalie Family Foundation (SNFF)), Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyası kimi təşkilatların adı sadalanır.
Azərbaycan Respublikası XİN-in işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyət haqqında hesabatında (2016) sonuncular arasında ABŞ-da fəaliyyət göstərən Çerçyan Ailə Fondu (Cherchian Family Foundation), Ümumerməni Xeyriyyə Birliyi (Armenian General Benevolent Union (AGBU)), "Tufenkyan" Fondu (Tufenkian Foundation), Cerald Turpancyan Təhsil Fondu (Turpanjian Family Educational Foundation), Qafesçyan Ailə Fondu (Cafesjian Family Foundation (CFF)), Linsi Fondu, Şahan Natali Ailə Fondu (Shahan Natalie Family Foundation (SNFF)), Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyası kimi təşkilatların adı sadalanır.
Tufenkyan Fondunun maliyyə dəstəyi ilə Qarabağda həyata keçirilən kənd təsərrüfatı layihəsi, Foto: “Arsaxpress”
Onların hamısı yerləşdiyi ölkələrdə vergidən azad edilmiş təşkilat statusundan istifadə etmiş və işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırma siyasətinə və digər qeyri-qanuni fəaliyyətə dəstək məqsədilə külli miqdarda vəsaitin köçürülməsində birbaşa iştirak etmişlər. Onların hamısı Ermənistan Respublikası hökumətinin birbaşa və ya dolayısı ilə təşviqi ilə əlverişli şəraitin yaradılmasında və işğal vəziyyətinin qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynayırdı.
Məsələn, ABŞ-da yerləşən erməni diaspor təşkilatları Amerika Erməniləri Milli Komitəsi (ANCA) və Amerika Erməni Assambleyası (AAA) uzun illərdir ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresinə və Administrasiyasına təkidlə müraciət edərək "Dağlıq Qarabağın inkişafına dəstək" üçün maliyyə təmin edilməsini xahiş edirlər.
"Armenian Weekly" nəşrinin məlumatına görə, 2014-cü ilin noyabrında Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyasının "Artsax Fondu" Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş Cəbrayıl rayonunda "Aracamux" yaşayış məntəqəsinin inkişaf planlarını açıqlamaq üçün Nyu-Yorkda təntənəli qəbul keçirib.
Bu yaşayış məntəqəsi 2004-2006-cı illərdə separatçı "DQR"in Köçürülmə və Qaçqınların İşləri üzrə İdarəsi ilə birgə "Tufenkyan" Fondunun (Tufenkian Foundation) dəstəyi ilə yaradılmışdı.
2014-cü ildə kənddə 19 ev və 85 sakin var idi. "Artsax" Fondunun sədri Aleks Sarafyan iştirakçılara kənddəki evlərin sayının 50-yə çatdırılması, eləcə də poliklinika və ictimai mərkəz də daxil olmaqla müvafiq infrastruktur obyektlərinin yaradılması planları barədə məlumat verib.
Həmin vaxt Sarafyanın verdiyi məlumata görə, bu məqsədlə ianələr şəklində 90 min ABŞ dollarından artıq vəsait toplanmışdı. Bu mərhələdə məqsəd 250 min ABŞ dolları toplamaq idi ki, bu da 2015-ci ilə qədər kənddə təxminən 10 yeni evin tikintisini təmin etməli idi.
Məsələn, ABŞ-da yerləşən erməni diaspor təşkilatları Amerika Erməniləri Milli Komitəsi (ANCA) və Amerika Erməni Assambleyası (AAA) uzun illərdir ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresinə və Administrasiyasına təkidlə müraciət edərək "Dağlıq Qarabağın inkişafına dəstək" üçün maliyyə təmin edilməsini xahiş edirlər.
"Armenian Weekly" nəşrinin məlumatına görə, 2014-cü ilin noyabrında Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyasının "Artsax Fondu" Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş Cəbrayıl rayonunda "Aracamux" yaşayış məntəqəsinin inkişaf planlarını açıqlamaq üçün Nyu-Yorkda təntənəli qəbul keçirib.
Bu yaşayış məntəqəsi 2004-2006-cı illərdə separatçı "DQR"in Köçürülmə və Qaçqınların İşləri üzrə İdarəsi ilə birgə "Tufenkyan" Fondunun (Tufenkian Foundation) dəstəyi ilə yaradılmışdı.
2014-cü ildə kənddə 19 ev və 85 sakin var idi. "Artsax" Fondunun sədri Aleks Sarafyan iştirakçılara kənddəki evlərin sayının 50-yə çatdırılması, eləcə də poliklinika və ictimai mərkəz də daxil olmaqla müvafiq infrastruktur obyektlərinin yaradılması planları barədə məlumat verib.
Həmin vaxt Sarafyanın verdiyi məlumata görə, bu məqsədlə ianələr şəklində 90 min ABŞ dollarından artıq vəsait toplanmışdı. Bu mərhələdə məqsəd 250 min ABŞ dolları toplamaq idi ki, bu da 2015-ci ilə qədər kənddə təxminən 10 yeni evin tikintisini təmin etməli idi.
Qarri və Katrina Qlorikyanların evində qəbul (Leksinqton, Massaçusets)
13 sentyabr 2015-ci il tarixində ABŞ-ın Massaçusets ştatının Leksinqton şəhərində Harri və Katrina Qlorikyanın evində bu layihə üçün vəsaitin toplanmasına həsr olunmuş qəbul və təqdimat baş tutub. Amerika Erməniləri Milli Komitəsi (ANCA) diaspor təşkilatının verdiyi məlumata görə, yaşayış məntəqəsinə dəstək məqsədilə 25 min ABŞ dollarından artıq vəsait toplanıb. Vəsait toplanmasında iştirak edən Sarafyan bildirib ki, bu yaşayış məntəqəsi "məskunlaşdırma hədəfləri baxımından nümunəvi qəsəbə"yə çevrilməlidir.
İşğal olunmuş ərazilərin məskunlaşdırılması üzrə layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə 2013-cü ildə "Artsaxın Milli Lotereyası" proqramı işə salınıb. Bütün dünyada təxminən 300 min bilet dövriyyəyə buraxılıb. Biletlərin əksəriyyəti Ermənistanda və xaricdə dövlət orqanları, müəssisələrin əməkdaşları və fiziki şəxslər tərəfindən alınmışdı. Lotereya biletlərinin satışından əldə olunan gəlir (300 mln. Ermənistan dramı və ya 500 min ABŞ dollarından artıq məbləğdə) infrastrukturun inkişafına, repatriasiyaya və digər layihələrə, o cümlədən əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndində 37 yaşayış evinin tikintisinə yönəldilib.
ABŞ-da qeydiyyata alınmış və Stepan Sarkisyanın başçılıq etdiyi "Vətənpərvər" xeyriyyə təşkilatı əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Cəbrayıl və Zəngilan rayonlarında "inkişaf" layihələrində iştirak edib.
"Sedrik Martin" Fondu (İsveçrə) işğal olunmuş Xocalı rayonunun Pircamal kəndində və digər ərazilərdə su təchizatı və sosial infrastrukturun tikintisi üzrə layihələri maliyyələşdirib.
İşğal olunmuş ərazilərin məskunlaşdırılması üzrə layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədilə 2013-cü ildə "Artsaxın Milli Lotereyası" proqramı işə salınıb. Bütün dünyada təxminən 300 min bilet dövriyyəyə buraxılıb. Biletlərin əksəriyyəti Ermənistanda və xaricdə dövlət orqanları, müəssisələrin əməkdaşları və fiziki şəxslər tərəfindən alınmışdı. Lotereya biletlərinin satışından əldə olunan gəlir (300 mln. Ermənistan dramı və ya 500 min ABŞ dollarından artıq məbləğdə) infrastrukturun inkişafına, repatriasiyaya və digər layihələrə, o cümlədən əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndində 37 yaşayış evinin tikintisinə yönəldilib.
ABŞ-da qeydiyyata alınmış və Stepan Sarkisyanın başçılıq etdiyi "Vətənpərvər" xeyriyyə təşkilatı əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Cəbrayıl və Zəngilan rayonlarında "inkişaf" layihələrində iştirak edib.
"Sedrik Martin" Fondu (İsveçrə) işğal olunmuş Xocalı rayonunun Pircamal kəndində və digər ərazilərdə su təchizatı və sosial infrastrukturun tikintisi üzrə layihələri maliyyələşdirib.
Məskunlaşdırma siyasətinə dəstək məqsədilə region infrastrukturunun dəyişdirilməsi
Azərbaycan Respublikası XİN-in 2016-cı il üzrə hesabatında işğal dövründə Ermənistanın işğal olunmuş ərazilərdə enerji, kənd təsərrüfatı, sosial, yaşayış və nəqliyyat infrastrukturunun, o cümlədən suvarma şəbəkələri, su təchizatı sistemləri, yollar, elektrikötürücü xətlər və digər iqtisadi və sosial obyektlərin tikintisi üzrə daim dəyişikliklər həyata keçirdiyinə dair sübutlar yer alır.
İşğal olunmuş ərazilərdə infrastrukturun tikintisi prioritet məsələ elan olunmuşdu və bu ərazilərə daha çox erməni sakinin cəlb edilməsi və orada saxlanılması ilə birbaşa əlaqəli idi. Bu ərazilərin yeni sakinlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi olaraq Azərbaycanın torpaqları, təbii sərvətləri və digər dövlət və özəl mülkiyyəti mənimsənilmişdir.
2010-cu ildən sonra ev, mənzil və digər sosial obyektlərin tikintisi və təmirinin miqyası əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdi. Bir çox obyektlər sökülmüş binaların və əvvəllər azərbaycanlı sakinlərin yaşadığı evlərin qalıqları üzərində tikilmişdi. XİN-in hesabatında qeyd edilir ki, Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların boş qalmış evlərinin tikinti materialları kimi istifadə məqsədilə talandığını göstərən, daha əvvəlki tarixlərə aid faktlar da bunu sübut edir. Qurumdan bildirirlər ki, bu, dövlət və özəl mülkiyyətin mənimsənilməsi deməkdir.
Belə ki, 2013-cü ildə Kəlbəcər şəhərində uşaq bağçasının tikintisinə, Zəngilan şəhərində isə xəstəxanada təmir işlərinə başlanılmışdı. 2015-ci ildə Laçın rayonunda təxminən 150 yeni sakin üçün tibb müəssisəsi inşa edilmişdi.
Şuşa rayonunun və Azərbaycanın Qarabağdakı tarixi və mədəni mərkəzi olan və 1992-ci ildə işğal olunana qədər əhalisinin 98%-ni azərbaycanlıların təşkil etdiyi Şuşa şəhərinin məskunlaşdırılmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi.
2014-cü ilə olan məlumatlara görə, Şuşada küçələrin təmirindən sosial obyektlərin bərpasına və tikintisinə qədər 30-dan çox müxtəlif layihə həyata keçirilmişdi (Şuşa şəhərinin özündə su kəmərinin, habelə Şuşa rayonunun Böyük Qaladərəsi kəndində ictimai mərkəzin tikintisi üzrə layihələr həyata keçirilib).
İşğal olunmuş Qarabağda sosial infrastrukturun dəyişdirilməsi "Azərkosmos" dövlət şirkətinin kosmosdan çəkdiyi və "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni fəaliyyət: peyklərdən əldə edilən sübut" adlı hesabata (2019) daxil edilmiş şəkillərdə də öz əksini tapıb.
İşğal olunmuş ərazilərdə infrastrukturun tikintisi prioritet məsələ elan olunmuşdu və bu ərazilərə daha çox erməni sakinin cəlb edilməsi və orada saxlanılması ilə birbaşa əlaqəli idi. Bu ərazilərin yeni sakinlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi olaraq Azərbaycanın torpaqları, təbii sərvətləri və digər dövlət və özəl mülkiyyəti mənimsənilmişdir.
2010-cu ildən sonra ev, mənzil və digər sosial obyektlərin tikintisi və təmirinin miqyası əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdi. Bir çox obyektlər sökülmüş binaların və əvvəllər azərbaycanlı sakinlərin yaşadığı evlərin qalıqları üzərində tikilmişdi. XİN-in hesabatında qeyd edilir ki, Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların boş qalmış evlərinin tikinti materialları kimi istifadə məqsədilə talandığını göstərən, daha əvvəlki tarixlərə aid faktlar da bunu sübut edir. Qurumdan bildirirlər ki, bu, dövlət və özəl mülkiyyətin mənimsənilməsi deməkdir.
Belə ki, 2013-cü ildə Kəlbəcər şəhərində uşaq bağçasının tikintisinə, Zəngilan şəhərində isə xəstəxanada təmir işlərinə başlanılmışdı. 2015-ci ildə Laçın rayonunda təxminən 150 yeni sakin üçün tibb müəssisəsi inşa edilmişdi.
Şuşa rayonunun və Azərbaycanın Qarabağdakı tarixi və mədəni mərkəzi olan və 1992-ci ildə işğal olunana qədər əhalisinin 98%-ni azərbaycanlıların təşkil etdiyi Şuşa şəhərinin məskunlaşdırılmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi.
2014-cü ilə olan məlumatlara görə, Şuşada küçələrin təmirindən sosial obyektlərin bərpasına və tikintisinə qədər 30-dan çox müxtəlif layihə həyata keçirilmişdi (Şuşa şəhərinin özündə su kəmərinin, habelə Şuşa rayonunun Böyük Qaladərəsi kəndində ictimai mərkəzin tikintisi üzrə layihələr həyata keçirilib).
İşğal olunmuş Qarabağda sosial infrastrukturun dəyişdirilməsi "Azərkosmos" dövlət şirkətinin kosmosdan çəkdiyi və "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni fəaliyyət: peyklərdən əldə edilən sübut" adlı hesabata (2019) daxil edilmiş şəkillərdə də öz əksini tapıb.
Onların arasında Cəbrayıl rayonundakı "Aracamux" yaşayış məntəqəsi də var. 19 iyul 2005-ci il tarixli və 19 iyul 2017-ci il tarixli şəkilləri müqayisə etsək, burada çox sayda yeni evlərin və kənd təsərrüfatı sahələrinin meydana çıxdığı aydın görünür. Əvvəllər işğal olunmuş Laçın rayonunun Zabux kəndi yaxınlığında 2010-cu ilin iyunundan 2017-ci ilin iyuluna qədər 50-dən çox ev istifadəyə verilmişdir. Burada "Ariavan" adlı yeni qəsəbə salınmışdır.
2005-2017-ci illəri əhatə edən dövrdə "Azərkosmos" Şuşa şəhərində və ümumilikdə Şuşa rayonunda şəhər landşaftının dəyişdirilməsinə dair faktlar qeydə alıb.
Həmçinin 2002-2018-ci illəri əhatə edən dövrdə əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndində yerləşən yeni yaşayış və emal sahələrinin sayının sürətlə artdığını göstərən fotoşəkillər də var.
Fəal məskunlaşdırma fəaliyyəti zəngin iqtisadi imkanları, o cümlədən su ehtiyatları, faydalı qazıntılar və enerji və kənd təsərrüfatı potensialı ilə Ermənistanın məskunlaşdırma siyasətində "prioritet" statusuna malik olan və əvvəllər işğal altında olan Zəngilan, Laçın və Kəlbəcər rayonlarında çəkilmiş fotoşəkillərdə də öz əksini tapıb.
Məskunlaşdırma siyasəti nəticəsində, işğal olunmuş Kəlbəcər şəhərinə köçürülənlərin sayı 7 il ərzində (2005-2012-ci illərdə) 40% artıb. Bu məlumat Rusiya-Ermənistan Tədqiqat İnstitutu tərəfindən tərtib edilmiş və 2013-cü ilin oktyabrında dərc edilmiş "Ermənistanda depopulyasiya böhranı" adlı hesabatın 4-cü fəslində yer alıb. 2017-ci ilə qədər bu kəndlərin hər birində əhalinin sayının 1000 nəfərə çatdırılması planlaşdırılırdı.
Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş ərazilərində həyata keçirilən infrastruktur layihələri sırf Ermənistanın bu torpaqlarla əlaqələndirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş yolların, habelə yeni salınan erməni yaşayış məntəqələrinin tikintisi və yenidən qurulmasını da əhatə edir. Onların arasında əvvəllər işğal olunmuş Laçın rayonundan keçən Gorus-Xankəndi yolu; işğal olunmuş ərazilərin şimal hissəsini cənubla birləşdirən "Şimal-Cənub" magistralı; Kəlbəcər rayonundan keçən Vardenis-Ağdərə avtomagistralı da var.
Bu iri layihələr üçün vəsait dövlət kreditləri hesabına ayrılırdı və Ermənistan Respublikası tərəfindən yaradılmış və idarə edilən "Hayastan" ümumerməni fondu (Hayastan All-Armenian Fund) vasitəsilə qondarma rejimə təqdim edilirdi.
İşğal olunmuş ərazilərdə qeydiyyata alınmış təsərrüfat subyektlərinin sayı barədə 2013-cü ilə dair statistik məlumatlar da işğal olunmuş ərazilərə köçürülənlər üçün sosial obyektlərin tikintisi və abadlaşdırılmasının (renovasiyasının) miqyasının genişləndirildiyini göstərir, - AR XİN-in hesabatında qondarma "DQR"in 2007-2013-cü illər üzrə İllik statistika hesabatına istinadən belə deyilir.
Belə ki, kənd təsərrüfatı sektorunda 30 təsərrüfat subyekti (27 hüquqi şəxs və 3 fərdi sahibkar), tikinti sektorunda isə 200 təsərrüfat subyekti (186 hüquqi şəxs və 14 fərdi sahibkar) qeydiyyata alınmışdı. Bundan başqa, sənaye sahəsində 334, nəqliyyat və rabitə sahəsində isə 289 təsərrüfat subyekti qeydiyyatdan keçirilmişdi.
2005-2017-ci illəri əhatə edən dövrdə "Azərkosmos" Şuşa şəhərində və ümumilikdə Şuşa rayonunda şəhər landşaftının dəyişdirilməsinə dair faktlar qeydə alıb.
Həmçinin 2002-2018-ci illəri əhatə edən dövrdə əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndində yerləşən yeni yaşayış və emal sahələrinin sayının sürətlə artdığını göstərən fotoşəkillər də var.
Fəal məskunlaşdırma fəaliyyəti zəngin iqtisadi imkanları, o cümlədən su ehtiyatları, faydalı qazıntılar və enerji və kənd təsərrüfatı potensialı ilə Ermənistanın məskunlaşdırma siyasətində "prioritet" statusuna malik olan və əvvəllər işğal altında olan Zəngilan, Laçın və Kəlbəcər rayonlarında çəkilmiş fotoşəkillərdə də öz əksini tapıb.
Məskunlaşdırma siyasəti nəticəsində, işğal olunmuş Kəlbəcər şəhərinə köçürülənlərin sayı 7 il ərzində (2005-2012-ci illərdə) 40% artıb. Bu məlumat Rusiya-Ermənistan Tədqiqat İnstitutu tərəfindən tərtib edilmiş və 2013-cü ilin oktyabrında dərc edilmiş "Ermənistanda depopulyasiya böhranı" adlı hesabatın 4-cü fəslində yer alıb. 2017-ci ilə qədər bu kəndlərin hər birində əhalinin sayının 1000 nəfərə çatdırılması planlaşdırılırdı.
Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş ərazilərində həyata keçirilən infrastruktur layihələri sırf Ermənistanın bu torpaqlarla əlaqələndirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş yolların, habelə yeni salınan erməni yaşayış məntəqələrinin tikintisi və yenidən qurulmasını da əhatə edir. Onların arasında əvvəllər işğal olunmuş Laçın rayonundan keçən Gorus-Xankəndi yolu; işğal olunmuş ərazilərin şimal hissəsini cənubla birləşdirən "Şimal-Cənub" magistralı; Kəlbəcər rayonundan keçən Vardenis-Ağdərə avtomagistralı da var.
Bu iri layihələr üçün vəsait dövlət kreditləri hesabına ayrılırdı və Ermənistan Respublikası tərəfindən yaradılmış və idarə edilən "Hayastan" ümumerməni fondu (Hayastan All-Armenian Fund) vasitəsilə qondarma rejimə təqdim edilirdi.
İşğal olunmuş ərazilərdə qeydiyyata alınmış təsərrüfat subyektlərinin sayı barədə 2013-cü ilə dair statistik məlumatlar da işğal olunmuş ərazilərə köçürülənlər üçün sosial obyektlərin tikintisi və abadlaşdırılmasının (renovasiyasının) miqyasının genişləndirildiyini göstərir, - AR XİN-in hesabatında qondarma "DQR"in 2007-2013-cü illər üzrə İllik statistika hesabatına istinadən belə deyilir.
Belə ki, kənd təsərrüfatı sektorunda 30 təsərrüfat subyekti (27 hüquqi şəxs və 3 fərdi sahibkar), tikinti sektorunda isə 200 təsərrüfat subyekti (186 hüquqi şəxs və 14 fərdi sahibkar) qeydiyyata alınmışdı. Bundan başqa, sənaye sahəsində 334, nəqliyyat və rabitə sahəsində isə 289 təsərrüfat subyekti qeydiyyatdan keçirilmişdi.
Məskunlaşdırma siyasəti ilə kənd təsərrüfatı arasındakı əlaqə
İşğal olunmuş ərazilərdə kənd təsərrüfatı resurslarının istismarı təkcə iqtisadi əsaslarla deyil, həm də demoqrafik əsaslarla həyata keçirilirdi.
Əslində, işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşma, ilk növbədə, kənd təsərrüfatının inkişafından, bir çox yaşayış məskənlərinin mövcudluğu isə əkinə yararlı torpaq sahələrinə və su ehtiyatlarına çıxış imkanından asılıdır.
Məhz buna görə də Ermənistan və onun diaspor təşkilatları erməni sakinlərin Araz vadisi boyunca münbit torpaqlarda, o cümlədən işğal olunmuş Zəngilan və Cəbrayıl rayonlarında məskunlaşmasını təşviq edirdilər, - AR XİN-in hesabatında belə deyilir.
Ermənistanın işğalçı hökuməti ümid edirdi ki, torpaqların becərilməsi və kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı yeni sakinlərə kifayət qədər gəlir gətirəcək və onları bu torpaqlarda qalmağa və icmalarını genişləndirməyə həvəsləndirəcəkdir.
İşğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndi məskunlaşdırmanın ən bariz nümunələrindən biridir. Belə ki, 2015-2016-cı illərdə burada erməni sakinlərin sayı 240 nəfər təşkil edirdi. Ermənistan hökumətinin kənd əhalisinin sayını 1000 nəfərə çatdırmaq niyyəti, əsasən, işğal altında olan Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl rayonlarında, Araz vadisinin məskunlaşdırılması üzrə böyük proqramın bir hissəsinə daxil idi. Ermənistanın "Asbarez" nəşrinin məlumatına görə, bu məqsədlə məskunlaşdırma üzrə xüsusi Baş Plan işlənib hazırlanmış və sonradan "Araks (Araz) layihəsi" adlandırılmışdır. Proqram çərçivəsində yeni iş yerlərinin açılacağı, kənd təsərrüfatı üçün 10 min hektar torpaq sahəsinin ayrılacağı bildirilmişdir.
İşğal olunmuş torpaqlara məhz Suriyadan olan ermənilərin cəlb edilməsi də əsasən onların kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı təcrübəsi ilə şərtlənirdi ki, Ermənistan rəhbərliyi də bunun həmin ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsi üçün əhəmiyyətli stimul olacağına ümid edirdi.
İşğal olunmuş ərazilərdə kənd təsərrüfatının subsidiyalardan asılı olduğunu nəzərə alsaq, burada kənd təsərrüfatı məhsullarının intensiv istehsalı maliyyə dəstəyindən və su təchizatı, enerji və nəqliyyat infrastrukturunun inkişafından çox asılı idi. Bu, su ehtiyatlarına çıxışı və onlara nəzarəti Yerevanın müstəmləkə siyasətinin mühüm amilinə çevirirdi.
Salınmış yaşayış məntəqələrinə xidmət göstərmək və kənd təsərrüfatını idarə etmək, habelə işğal olunmuş ərazilərdə su ehtiyatlarından maksimum istifadə etmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunlara çayların və çay mənbələrinin suyunun Araz vadisində və başqa ərazilərdəki yeni yaşayış məskənlərində istifadə edilməsi üçün qarşısı kəsilərək istiqamətinin dəyişdirilməsini, azərbaycanlı əhali öz yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra istifadədən çıxmış artezian quyuları, nasos stansiyaları və suvarma kanallarının istifadəsi və ya yenilərinin tikintisini misal göstərmək olar.
Bu ərazilərdə suvarma sisteminin tikintisində iştirak edən "ArmWaterProject Company Ltd." şirkəti bölgənin su ehtiyatlarının mənimsənilməsində yaxından iştirak edirdi.
Kənd təsərrüfatı proqramlarının maliyyələşdirilməsi xüsusən "DQR Kənd Təsərrüfatına Dəstək Fondu" vasitəsilə, habelə "Artsax İnvestisiya Fondu" (Artsakh Investment Fund, ARI) vasitəsilə həyata keçirilirdi.
2010-2013-cü illərdə ARI əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarında kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində investisiya proqramları həyata keçirmişdir. 3 il ərzində kənd təsərrüfatı sahəsinin inkişafına təxminən 2 mln. ABŞ dolları vəsait ayrılmışdı - "Artsakhtert"in 2013-cü ilə dair materiallarında belə deyilir. Təxminən 550 hektar torpaq sahəsində buğda və arpa əkilmiş, mal-qaranın sayı isə artaraq 1800 baş olmuşdu.
3 mart 2015-ci il tarixində əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Muğanlı, Mahruzlu və Xocik kəndlərinin su təchizatı ilə bağlı layihənin başa çatdığı bəyan edilib. Həmin vaxt burada təxminən 295 sakin yaşayırdı.
Layihəyə 18 quyunun tikintisi və yenidən qurulması, onların yanında su nasoslarının quraşdırılması və yaxınlıqdakı yaşayış evlərinə suyun verilməsi üçün boru kəmərləri şəbəkəsinin tikintisi daxil idi.
Yuxarıda adı çəkilən yaşayış məskənləri "məskunlaşdırmanın mərkəz nöqtəsi" olacağı gözlənilən "əsas kənd təsərrüfatı zolağı"nda yerləşdiyi üçün məxsusi olaraq seçilmişdi.
2003-cü ildə ermənilər tərəfindən Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının bazasında qeyri-qanuni yaradılmış "Kaşataq rayonu"nda sakinlərin ev təsərrüfatını idarə etməsini dəstəkləmək üçün "Menk Kənd Qarşılıqlı Yardım İttifaqı" yaradılmışdı. Bu təşkilat fəaliyyət göstərdiyi 7 il ərzində 50-dən çox ev təsərrüfatının yaradılmasına dəstək vermişdir. Heyvandarlıq layihələri çərçivəsində 100 başdan çox iribuynuzlu mal-qara, 70 baş dana və öküz, 50 baş donuz təmin edilmişdir. "Menk" ittifaqı sakinlərə quşçuluq üçün canlı yem və atlar da təmin etmişdir. Bu layihə üçün mal-qara birbaşa Ermənistandan gətirilirdi.
Sakinlər işğal olunmuş ərazilərdə 10 ildən artıq müddətdə yaşamaq şərti ilə, əldə etdikləri bütün əmlak üzərində mülkiyyət hüququ əldə edirdilər.
Əslində, işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşma, ilk növbədə, kənd təsərrüfatının inkişafından, bir çox yaşayış məskənlərinin mövcudluğu isə əkinə yararlı torpaq sahələrinə və su ehtiyatlarına çıxış imkanından asılıdır.
Məhz buna görə də Ermənistan və onun diaspor təşkilatları erməni sakinlərin Araz vadisi boyunca münbit torpaqlarda, o cümlədən işğal olunmuş Zəngilan və Cəbrayıl rayonlarında məskunlaşmasını təşviq edirdilər, - AR XİN-in hesabatında belə deyilir.
Ermənistanın işğalçı hökuməti ümid edirdi ki, torpaqların becərilməsi və kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı yeni sakinlərə kifayət qədər gəlir gətirəcək və onları bu torpaqlarda qalmağa və icmalarını genişləndirməyə həvəsləndirəcəkdir.
İşğal olunmuş Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndi məskunlaşdırmanın ən bariz nümunələrindən biridir. Belə ki, 2015-2016-cı illərdə burada erməni sakinlərin sayı 240 nəfər təşkil edirdi. Ermənistan hökumətinin kənd əhalisinin sayını 1000 nəfərə çatdırmaq niyyəti, əsasən, işğal altında olan Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl rayonlarında, Araz vadisinin məskunlaşdırılması üzrə böyük proqramın bir hissəsinə daxil idi. Ermənistanın "Asbarez" nəşrinin məlumatına görə, bu məqsədlə məskunlaşdırma üzrə xüsusi Baş Plan işlənib hazırlanmış və sonradan "Araks (Araz) layihəsi" adlandırılmışdır. Proqram çərçivəsində yeni iş yerlərinin açılacağı, kənd təsərrüfatı üçün 10 min hektar torpaq sahəsinin ayrılacağı bildirilmişdir.
İşğal olunmuş torpaqlara məhz Suriyadan olan ermənilərin cəlb edilməsi də əsasən onların kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı təcrübəsi ilə şərtlənirdi ki, Ermənistan rəhbərliyi də bunun həmin ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsi üçün əhəmiyyətli stimul olacağına ümid edirdi.
İşğal olunmuş ərazilərdə kənd təsərrüfatının subsidiyalardan asılı olduğunu nəzərə alsaq, burada kənd təsərrüfatı məhsullarının intensiv istehsalı maliyyə dəstəyindən və su təchizatı, enerji və nəqliyyat infrastrukturunun inkişafından çox asılı idi. Bu, su ehtiyatlarına çıxışı və onlara nəzarəti Yerevanın müstəmləkə siyasətinin mühüm amilinə çevirirdi.
Salınmış yaşayış məntəqələrinə xidmət göstərmək və kənd təsərrüfatını idarə etmək, habelə işğal olunmuş ərazilərdə su ehtiyatlarından maksimum istifadə etmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunlara çayların və çay mənbələrinin suyunun Araz vadisində və başqa ərazilərdəki yeni yaşayış məskənlərində istifadə edilməsi üçün qarşısı kəsilərək istiqamətinin dəyişdirilməsini, azərbaycanlı əhali öz yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra istifadədən çıxmış artezian quyuları, nasos stansiyaları və suvarma kanallarının istifadəsi və ya yenilərinin tikintisini misal göstərmək olar.
Bu ərazilərdə suvarma sisteminin tikintisində iştirak edən "ArmWaterProject Company Ltd." şirkəti bölgənin su ehtiyatlarının mənimsənilməsində yaxından iştirak edirdi.
Kənd təsərrüfatı proqramlarının maliyyələşdirilməsi xüsusən "DQR Kənd Təsərrüfatına Dəstək Fondu" vasitəsilə, habelə "Artsax İnvestisiya Fondu" (Artsakh Investment Fund, ARI) vasitəsilə həyata keçirilirdi.
2010-2013-cü illərdə ARI əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarında kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində investisiya proqramları həyata keçirmişdir. 3 il ərzində kənd təsərrüfatı sahəsinin inkişafına təxminən 2 mln. ABŞ dolları vəsait ayrılmışdı - "Artsakhtert"in 2013-cü ilə dair materiallarında belə deyilir. Təxminən 550 hektar torpaq sahəsində buğda və arpa əkilmiş, mal-qaranın sayı isə artaraq 1800 baş olmuşdu.
3 mart 2015-ci il tarixində əvvəllər işğal olunmuş Qubadlı rayonunun Muğanlı, Mahruzlu və Xocik kəndlərinin su təchizatı ilə bağlı layihənin başa çatdığı bəyan edilib. Həmin vaxt burada təxminən 295 sakin yaşayırdı.
Layihəyə 18 quyunun tikintisi və yenidən qurulması, onların yanında su nasoslarının quraşdırılması və yaxınlıqdakı yaşayış evlərinə suyun verilməsi üçün boru kəmərləri şəbəkəsinin tikintisi daxil idi.
Yuxarıda adı çəkilən yaşayış məskənləri "məskunlaşdırmanın mərkəz nöqtəsi" olacağı gözlənilən "əsas kənd təsərrüfatı zolağı"nda yerləşdiyi üçün məxsusi olaraq seçilmişdi.
2003-cü ildə ermənilər tərəfindən Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının bazasında qeyri-qanuni yaradılmış "Kaşataq rayonu"nda sakinlərin ev təsərrüfatını idarə etməsini dəstəkləmək üçün "Menk Kənd Qarşılıqlı Yardım İttifaqı" yaradılmışdı. Bu təşkilat fəaliyyət göstərdiyi 7 il ərzində 50-dən çox ev təsərrüfatının yaradılmasına dəstək vermişdir. Heyvandarlıq layihələri çərçivəsində 100 başdan çox iribuynuzlu mal-qara, 70 baş dana və öküz, 50 baş donuz təmin edilmişdir. "Menk" ittifaqı sakinlərə quşçuluq üçün canlı yem və atlar da təmin etmişdir. Bu layihə üçün mal-qara birbaşa Ermənistandan gətirilirdi.
Sakinlər işğal olunmuş ərazilərdə 10 ildən artıq müddətdə yaşamaq şərti ilə, əldə etdikləri bütün əmlak üzərində mülkiyyət hüququ əldə edirdilər.
Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində məskunlaşdırma siyasətinə dair sübutlar
Azərbaycan Hökumətinin sorğusu əsasında Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) işğal olunmuş ərazilərdə 30 yanvar-5 fevral 2005-ci il tarixlərində faktların müəyyən edilməsi üzrə missiya həyata keçirmişdir. Onun əsas nəticəsi yerindəcə vəziyyətin təhlilinə əsaslanan hesabat oldu. Hesabatda çıxarılan ən mühüm nəticə Missiyanın Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində erməni sakinlərin mövcudluğunu sübut edən faktları üzə çıxarmasıdır.
1994-cü ildən bəri münaqişənin həlli üzrə sülh danışıqlarının aparılmasına himayədarlıq edən ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Missiyanın gəldiyi nəticəyə əsaslanaraq vurğulayıblar ki, "belə bir vəziyyətin uzun müddət davam etməsi sülh prosesini ciddi şəkildə çətinləşdirəcək "fait accompli" (baş vermiş fakt) ilə nəticələnə bilər", - Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) belə deyilir.
Vasitəçilər Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin bundan sonra da məskunlaşdırılmasına qarşı çıxıblar və Azərbaycanla Ermənistanı regionun demoqrafik quruluşunu dəyişdirməyi hədəfləyən və danışıqlar yolu ilə həll istiqamətində səylərə əngəl törədəcək hərəkətlərdən çəkinməyə çağırıblar.
Missiyanın hesabatında qeyd edilir ki, qondarma "DQR"in nümayəndələri bir çox yerlərdə Missiyanın üzvlərinin foto və videoçəkiliş aparmasına məhdudiyyətlər qoyublar. "Bu məhdudiyyətlər hər hansı hərbi obyektdən uzaq yerlərdə və məskunlaşdırma fəaliyyətinin faktların müəyyən edilməsi üzrə missiyanın mandatına birbaşa aid olduğu yerlərdə də tətbiq edilib", - deyə sənəddə bildirilir.
Missiya belə nəticəyə gəlmişdi ki, işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məskənlərinin əksəriyyəti müharibədən sonra qalmış yaşayış məntəqələrində yerləşirdi.
Sənəddə həmçinin qeyd edilir ki, Ermənistan Respublikasının bilavasitə yaxınlığında yerləşən Laçın rayonu ən çox ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Missiya üzvləri Kəlbəcər, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlıda məskunlaşdırma fəaliyyətinin Ermənistan hökuməti ilə birbaşa əlaqəsini görməsələr də, Laçın rayonunda Ermənistan hökuməti fəal məskunlaşdırma siyasəti aparırdı, - hesabatda belə deyilir.
Həmçinin Laçın rayonu, xüsusilə də Laçın şəhəri əsasən bərpa edilmiş infrastrukturuna görə fərqlənir. Burada da yeni tikilmiş obyektlərin sayı nisbətən çoxdur.
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri işğal olunmuş ərazilərdə humanitar və digər aspektlər də daxil olmaqla, ümumi vəziyyəti yerindəcə qiymətləndirmək məqsədilə 7-12 oktyabr 2010-cu il tarixlərində daha bir sahə missiyası həyata keçiriblər. Səfərdən sonra təqdim olunmuş hesabatda yenidən "[...] ərazilərində münaqişənin həllinə ziyan vura və ya bu ərazilərin xarakterini dəyişə biləcək hər hansı bir fəaliyyətdən çəkinmək [...]" çağırışı edilib, - Azərbaycan XİN-in bununla bağlı hesabatında (2016) belə deyilir.
Həmsədrləri Missiyaya maddi-texniki dəstək verən ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin şəxsi nümayəndəsi, habelə BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) Nümayəndəliyindən olan iki ekspert və 2005-ci il ATƏT-in faktların müəyyən edilməsi üzrə missiyasının üzvlərindən biri müşayiət edirdilər. Bu, 2005-ci ildən bəri beynəlxalq birliyin işğal olunmuş ərazilərə ilk missiyası və BMT-nin işçi heyətinin 18 il ərzində münaqişə zonasına ilk səfəri idi.
Həmsədrlər bu ərazilərdə 1000 km-dən artıq yol qət etdikdən sonra Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin dəhşətli nəticələrinin danılmaz sübutlarını gördülər. Münaqişədən əvvəl mövcud olan bir çox şəhər və kəndlər sadəcə olaraq talan edilmiş, dağıdılımış və demək olar ki, tamamilə xarabalığa çevrilmişdi. Dəqiq məlumatlar olmasa da, Laçın və Kəlbəcər şəhərlərində kiçik qəsəbələrdə yaşayan əhalinin ümumi sayı təxminən 14 min nəfər idi.
1994-cü ildən bəri münaqişənin həlli üzrə sülh danışıqlarının aparılmasına himayədarlıq edən ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Missiyanın gəldiyi nəticəyə əsaslanaraq vurğulayıblar ki, "belə bir vəziyyətin uzun müddət davam etməsi sülh prosesini ciddi şəkildə çətinləşdirəcək "fait accompli" (baş vermiş fakt) ilə nəticələnə bilər", - Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) belə deyilir.
Vasitəçilər Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin bundan sonra da məskunlaşdırılmasına qarşı çıxıblar və Azərbaycanla Ermənistanı regionun demoqrafik quruluşunu dəyişdirməyi hədəfləyən və danışıqlar yolu ilə həll istiqamətində səylərə əngəl törədəcək hərəkətlərdən çəkinməyə çağırıblar.
Missiyanın hesabatında qeyd edilir ki, qondarma "DQR"in nümayəndələri bir çox yerlərdə Missiyanın üzvlərinin foto və videoçəkiliş aparmasına məhdudiyyətlər qoyublar. "Bu məhdudiyyətlər hər hansı hərbi obyektdən uzaq yerlərdə və məskunlaşdırma fəaliyyətinin faktların müəyyən edilməsi üzrə missiyanın mandatına birbaşa aid olduğu yerlərdə də tətbiq edilib", - deyə sənəddə bildirilir.
Missiya belə nəticəyə gəlmişdi ki, işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məskənlərinin əksəriyyəti müharibədən sonra qalmış yaşayış məntəqələrində yerləşirdi.
Sənəddə həmçinin qeyd edilir ki, Ermənistan Respublikasının bilavasitə yaxınlığında yerləşən Laçın rayonu ən çox ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Missiya üzvləri Kəlbəcər, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlıda məskunlaşdırma fəaliyyətinin Ermənistan hökuməti ilə birbaşa əlaqəsini görməsələr də, Laçın rayonunda Ermənistan hökuməti fəal məskunlaşdırma siyasəti aparırdı, - hesabatda belə deyilir.
Həmçinin Laçın rayonu, xüsusilə də Laçın şəhəri əsasən bərpa edilmiş infrastrukturuna görə fərqlənir. Burada da yeni tikilmiş obyektlərin sayı nisbətən çoxdur.
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri işğal olunmuş ərazilərdə humanitar və digər aspektlər də daxil olmaqla, ümumi vəziyyəti yerindəcə qiymətləndirmək məqsədilə 7-12 oktyabr 2010-cu il tarixlərində daha bir sahə missiyası həyata keçiriblər. Səfərdən sonra təqdim olunmuş hesabatda yenidən "[...] ərazilərində münaqişənin həllinə ziyan vura və ya bu ərazilərin xarakterini dəyişə biləcək hər hansı bir fəaliyyətdən çəkinmək [...]" çağırışı edilib, - Azərbaycan XİN-in bununla bağlı hesabatında (2016) belə deyilir.
Həmsədrləri Missiyaya maddi-texniki dəstək verən ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin şəxsi nümayəndəsi, habelə BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) Nümayəndəliyindən olan iki ekspert və 2005-ci il ATƏT-in faktların müəyyən edilməsi üzrə missiyasının üzvlərindən biri müşayiət edirdilər. Bu, 2005-ci ildən bəri beynəlxalq birliyin işğal olunmuş ərazilərə ilk missiyası və BMT-nin işçi heyətinin 18 il ərzində münaqişə zonasına ilk səfəri idi.
Həmsədrlər bu ərazilərdə 1000 km-dən artıq yol qət etdikdən sonra Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin dəhşətli nəticələrinin danılmaz sübutlarını gördülər. Münaqişədən əvvəl mövcud olan bir çox şəhər və kəndlər sadəcə olaraq talan edilmiş, dağıdılımış və demək olar ki, tamamilə xarabalığa çevrilmişdi. Dəqiq məlumatlar olmasa da, Laçın və Kəlbəcər şəhərlərində kiçik qəsəbələrdə yaşayan əhalinin ümumi sayı təxminən 14 min nəfər idi.
Yekun hesabatda qeyd edilirdi ki, məskunlaşdırılanlar əsasən etnik ermənilərdir, infrastrukturu zəif, iqtisadi imkanları pis, ağır şəraitdə yaşayırlar və dövlət xidmətlərinə məhdud çıxışa malikdirlər.
İşğal olunmuş ərazilərdə Ermənistanın apardığı məskunlaşdırma siyasəti haqqında məlumat XİN-in (2016), "Azərkosmos" (2019), həmçinin ATƏT-in regiona iki missiyasının (müvafiq olaraq 2005 və 2010) məruzələrinə istinad edilərək BMT-nin rəsmi sənədlərinə daxil edilmiş, müvafiq məktub 2019-cu ilin mayında qeydə alınmış və Azərbaycanın BMT-dəki səfiri Yaşar Əliyev tərəfindən imzalanmışdır.
ATƏT-in münaqişə zonasına sonuncu qiymətləndirmə missiyasından erməni işğalına son qoyan Vətən müharibəsinin başlanmasına qədər düz 10 il keçib. Lakin bütün bu illər ərzində Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşdırma praktikasına və digər qanunsuz fəaliyyətlərə son qoymaq üçün heç bir səy göstərilməyib. Əksinə, bu fəaliyyət daha da genişləndirilib.
İşğal olunmuş ərazilərdə Ermənistanın apardığı məskunlaşdırma siyasəti haqqında məlumat XİN-in (2016), "Azərkosmos" (2019), həmçinin ATƏT-in regiona iki missiyasının (müvafiq olaraq 2005 və 2010) məruzələrinə istinad edilərək BMT-nin rəsmi sənədlərinə daxil edilmiş, müvafiq məktub 2019-cu ilin mayında qeydə alınmış və Azərbaycanın BMT-dəki səfiri Yaşar Əliyev tərəfindən imzalanmışdır.
ATƏT-in münaqişə zonasına sonuncu qiymətləndirmə missiyasından erməni işğalına son qoyan Vətən müharibəsinin başlanmasına qədər düz 10 il keçib. Lakin bütün bu illər ərzində Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşdırma praktikasına və digər qanunsuz fəaliyyətlərə son qoymaq üçün heç bir səy göstərilməyib. Əksinə, bu fəaliyyət daha da genişləndirilib.
Köçürülmənin son mərhələsi: Suriya və Livan erməniləri
Ermənistan hökuməti 2011-ci ildə Suriya Ərəb Respublikasında uzun sürən və qanlı vətəndaş müharibəsinin başlamasından sonra bu ölkədə yaranmış mürəkkəb vəziyyətdən istifadə edərək, hər vasitə ilə erməniəsilli suriyalı qaçqınları Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində məskunlaşdırılmaq üçün cəlb etməyə başladı. 2020-ci ilin avqustunda Beyrut limanında baş vermiş dəhşətli partlayış hadisəsi Livandan olan ermənilərin məskunlaşdırılması dalğası üçün növbəti təkan oldu.
Lakin Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) erməni mətbuatına istinadən bildirilir ki, əslində, Yaxın Şərq ölkələrindən ermənilərin cəlb edilməsi prosesi hələ Suriyada böhranın yaranmasından əvvəl başlamışdı. Suriyadan olan ilk erməni ailəsi işğal olunmuş ərazilərə 2008-ci ildə gəlmiş, Beyrutdan olan ilk ermənilər isə hələ 1999-cu ildə Zəngilan rayonuna köçürülmüşdülər. Bu barədə Ermənistanın "Hetq" nəşri 2006-cı ilin sentyabrında yazıb.
Amma görünən odur ki, Yaxın Şərqdəki qeyri-sabit vəziyyət Ermənistan hökumətinin işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırma prosesini gücləndirmək planları baxımından göydəndüşmə oldu. Suriya və Livan erməniləri Qarabağda və ona bitişik rayonlarda məskunlaşmaq üçün yuxarıda təsvir olunan bütün mümkün vasitələrlə – ödənişsiz və ya güzəştli şərtlərlə torpaq sahəsi, ev verilməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində kiçik biznesin güzəştli kreditlər hesabına reallaşdırılmasına dəstək və s. kimi vasitələrlə həvəsləndirilirdilər. Suriya ermənilərinə bu torpaqda 10 ildən artıq müddətdə yaşamaq şərtilə bütün əmlak üzərində tam mülkiyyət hüququnun verilməsi qaydası şamil edilirdi.
Suriyalı qaçqınlar Ermənistan Respublikası pasportunu həm Yerevana gələndə, həm də hələ yola düşməzdən əvvəl öz vətənlərində ala bilərdilər. Beləliklə onların bir çoxu Ermənistana artıq bu ölkənin vətəndaşları kimi gəlirdi. Ermənistan Parlamenti Yaxın Şərqdən gələn ermənilərə Ermənistan Respublikası pasportunun verilməsinə görə dövlət rüsumunun tutulmamasına imkan verən xüsusi qanun qəbul etmişdi. Mövcud məlumatlara görə, Ermənistan hökuməti Suriyadan gələn erməniəsilli immiqrantların 90%-dən çoxuna Ermənistan Respublikasının vətəndaşlığını verib. Bu barədə Rumıniyada siyasi tədqiqatlar jurnalının 2014-cü il buraxılışlarından birində deyilir.
İşğal olunmuş torpaqlara məhz Suriyadan olan ermənilərin cəlb edilməsi də əsasən onların vətəndə kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı təcrübəsi ilə şərtlənirdi ki, Ermənistan rəhbərliyi də bunun həmin ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsi üçün əhəmiyyətli stimul olacağına ümid edirdi. Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında qeyd edilir ki, Suriyadan gələnlər əsasən kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli olan Zəngilan, Qubadlı və Laçın rayonlarında məskunlaşdırılırdı.
Lakin Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) erməni mətbuatına istinadən bildirilir ki, əslində, Yaxın Şərq ölkələrindən ermənilərin cəlb edilməsi prosesi hələ Suriyada böhranın yaranmasından əvvəl başlamışdı. Suriyadan olan ilk erməni ailəsi işğal olunmuş ərazilərə 2008-ci ildə gəlmiş, Beyrutdan olan ilk ermənilər isə hələ 1999-cu ildə Zəngilan rayonuna köçürülmüşdülər. Bu barədə Ermənistanın "Hetq" nəşri 2006-cı ilin sentyabrında yazıb.
Amma görünən odur ki, Yaxın Şərqdəki qeyri-sabit vəziyyət Ermənistan hökumətinin işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırma prosesini gücləndirmək planları baxımından göydəndüşmə oldu. Suriya və Livan erməniləri Qarabağda və ona bitişik rayonlarda məskunlaşmaq üçün yuxarıda təsvir olunan bütün mümkün vasitələrlə – ödənişsiz və ya güzəştli şərtlərlə torpaq sahəsi, ev verilməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində kiçik biznesin güzəştli kreditlər hesabına reallaşdırılmasına dəstək və s. kimi vasitələrlə həvəsləndirilirdilər. Suriya ermənilərinə bu torpaqda 10 ildən artıq müddətdə yaşamaq şərtilə bütün əmlak üzərində tam mülkiyyət hüququnun verilməsi qaydası şamil edilirdi.
Suriyalı qaçqınlar Ermənistan Respublikası pasportunu həm Yerevana gələndə, həm də hələ yola düşməzdən əvvəl öz vətənlərində ala bilərdilər. Beləliklə onların bir çoxu Ermənistana artıq bu ölkənin vətəndaşları kimi gəlirdi. Ermənistan Parlamenti Yaxın Şərqdən gələn ermənilərə Ermənistan Respublikası pasportunun verilməsinə görə dövlət rüsumunun tutulmamasına imkan verən xüsusi qanun qəbul etmişdi. Mövcud məlumatlara görə, Ermənistan hökuməti Suriyadan gələn erməniəsilli immiqrantların 90%-dən çoxuna Ermənistan Respublikasının vətəndaşlığını verib. Bu barədə Rumıniyada siyasi tədqiqatlar jurnalının 2014-cü il buraxılışlarından birində deyilir.
İşğal olunmuş torpaqlara məhz Suriyadan olan ermənilərin cəlb edilməsi də əsasən onların vətəndə kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı təcrübəsi ilə şərtlənirdi ki, Ermənistan rəhbərliyi də bunun həmin ərazilərin müstəmləkəyə çevrilməsi üçün əhəmiyyətli stimul olacağına ümid edirdi. Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında qeyd edilir ki, Suriyadan gələnlər əsasən kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli olan Zəngilan, Qubadlı və Laçın rayonlarında məskunlaşdırılırdı.
İşğal olunmuş ərazilərə Suriyadan ermənilərin köçürülməsi proqramının həyata keçirilməsinə Ermənistanın hökumət orqanları, o cümlədən Diaspor Nazirliyi, digər təşkilatlar, eləcə də Erməni İnqilabi Federasiyası (ARF) birbaşa cəlb edilmişdi. Sonuncu bu hədəfinə çatmaq üçün Yerevanda qərargahı olan "Qardaşına kömək et" adlı xüsusi proqram yaradaraq "Kaşataq" Fonduna 32 min ABŞ dollarından artıq vəsait təqdim etmişdi.
Erməni diasporu da prosesə maliyyə dəstəyi verməklə əhəmiyyətli töhfələr verib. Məsələn, ABŞ-ın Boston şəhərinin erməni icması Suriya ermənilərinin işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırılması üçün 1,3 milyon ABŞ dolları toplamışdı.
İşğal olunmuş ərazilərdə bir neçə köçürmə layihəsi həyata keçirən "Tufenkyan" Fondu 2014-cü ildə Zəngilan şəhərində və Xanlıq kəndində məxsusi olaraq Suriya erməniləri üçün çoxmənzilli binaların təmirinin başa çatdırılması və tikinti materiallarının təmin edilməsi üçün vəsait toplanılması təşkil etmişdi.
Ermənistan mətbuatında işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşmış Suriya ermənilərinin Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə xidmət etmək üçün cəlb edildiyinə dair çoxsaylı dəlillər də var.
Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) bildirilir ki, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə köçürülmüş Suriya ermənilərinin sayı haqqında məlumatlar erməni mənbələrində bir-birindən fərqlənir - onlarladan bir neçə minə qədər. Lakin Ermənistan Hökumətinin dəqiq nə qədər Suriya ermənisini köçürərək məskunlaşdırmağa nail olmasından asılı olmayaraq, Suriyada davam edən qeyri-sabit vəziyyət fonunda onların bu ərazilərdə məskunlaşması dost və qohumlarının da eyni hərəkəti etməsinə təkan vermişdir.
2015-ci ilin avqustunda "Hetq" nəşri Suriyanın Hələb şəhərindən olan və işğal olunmuş ərazilərə 2012-ci ildə köçmüş Vrey və Xoviq Asmaryan qardaşlarının hekayəsi barədə yazıb. Burada onlar "Asmaryan Greenland" kommersiya müəssisəsi yaratmış və münbit torpaqları ilə məşhur olan əvvəllər işğal olunmuş Xocalı rayonunda 15 hektar ərazidə fermer təsərrüfatı açmışdılar. Onlar 2015-ci ildə Suriyadan tut tinglərinin idxalı üzrə 40 mln. Ermənistan dramı (təxminən 77 min ABŞ dolları) dəyərində müqavilə imzalayıblar. Hesabatın dərc edildiyi vaxt onlardan 2000-i artıq sifariş edilmişdi.
Qarabağda məskunlaşmış Livan ermənilərinin ailələri haqqında çoxsaylı reportajlar Ermənistan və dünya KİV-də 2020-ci ilin payızında, dünya KİV-nin diqqətini bu regiona cəlb edən Vətən müharibəsi ərəfəsində və zamanı yayılmağa başlayıb.
Məsələn, Azatutyun.am saytında sentyabrın ortalarında Beyrutdan olan erməni Toni Xacarın ailəsi, onun həyat yoldaşı ilə birlikdə kamera qarşısına keçərək Qarabağdakı yeni evini nümayiş etdirməsi və burada kulinariya ilə məşğul olmaq planlarından danışması barədə yazılmışdı. Həmin vaxt Ermənistan hökuməti 150-dək Livan ermənisini qəbul etmək niyyətində olduğunu açıqlamışdı. Toninin ailəsi ilk ailələrdən oldu.
BBC ötən il oktyabrın sonlarında Livandan olan və Qarabağda supermarketdə satıcı olaraq işə düzələn, İkinci Qarabağ müharibəsi başlayandan sonra isə işini tərk edərək çörəkçiliklə məşğul olmağa başlayan Tamar adlı erməni qadının hekayəsindən danışırdı. Tamar etiraf edir ki, Qarabağa köçürüldükdən sonra onun ailəsinin bütün ehtiyaclarının təmin edilməsinə Ermənistan hökuməti və qondarma "DQR" rejimi, həmçinin Qarabağda Livan erməniləri icmasının rəhbəri Andranik Çavuşyan şəxsən kömək edib.
Reportajın ayrıca bir hissəsi ona, eləcə də Yaxın Şərqdən olan digər ermənilərə – Arut Genecyan və Knarik Şaroyana həsr olunub. Onların heç biri yeni sakinlər arasında çağırış yaşında olan kişilərin ötən ilin payızında Azərbaycana qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etdiklərini gizlətmir.
Erməni diasporu da prosesə maliyyə dəstəyi verməklə əhəmiyyətli töhfələr verib. Məsələn, ABŞ-ın Boston şəhərinin erməni icması Suriya ermənilərinin işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırılması üçün 1,3 milyon ABŞ dolları toplamışdı.
İşğal olunmuş ərazilərdə bir neçə köçürmə layihəsi həyata keçirən "Tufenkyan" Fondu 2014-cü ildə Zəngilan şəhərində və Xanlıq kəndində məxsusi olaraq Suriya erməniləri üçün çoxmənzilli binaların təmirinin başa çatdırılması və tikinti materiallarının təmin edilməsi üçün vəsait toplanılması təşkil etmişdi.
Ermənistan mətbuatında işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşmış Suriya ermənilərinin Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə xidmət etmək üçün cəlb edildiyinə dair çoxsaylı dəlillər də var.
Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında (2016) bildirilir ki, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə köçürülmüş Suriya ermənilərinin sayı haqqında məlumatlar erməni mənbələrində bir-birindən fərqlənir - onlarladan bir neçə minə qədər. Lakin Ermənistan Hökumətinin dəqiq nə qədər Suriya ermənisini köçürərək məskunlaşdırmağa nail olmasından asılı olmayaraq, Suriyada davam edən qeyri-sabit vəziyyət fonunda onların bu ərazilərdə məskunlaşması dost və qohumlarının da eyni hərəkəti etməsinə təkan vermişdir.
2015-ci ilin avqustunda "Hetq" nəşri Suriyanın Hələb şəhərindən olan və işğal olunmuş ərazilərə 2012-ci ildə köçmüş Vrey və Xoviq Asmaryan qardaşlarının hekayəsi barədə yazıb. Burada onlar "Asmaryan Greenland" kommersiya müəssisəsi yaratmış və münbit torpaqları ilə məşhur olan əvvəllər işğal olunmuş Xocalı rayonunda 15 hektar ərazidə fermer təsərrüfatı açmışdılar. Onlar 2015-ci ildə Suriyadan tut tinglərinin idxalı üzrə 40 mln. Ermənistan dramı (təxminən 77 min ABŞ dolları) dəyərində müqavilə imzalayıblar. Hesabatın dərc edildiyi vaxt onlardan 2000-i artıq sifariş edilmişdi.
Qarabağda məskunlaşmış Livan ermənilərinin ailələri haqqında çoxsaylı reportajlar Ermənistan və dünya KİV-də 2020-ci ilin payızında, dünya KİV-nin diqqətini bu regiona cəlb edən Vətən müharibəsi ərəfəsində və zamanı yayılmağa başlayıb.
Məsələn, Azatutyun.am saytında sentyabrın ortalarında Beyrutdan olan erməni Toni Xacarın ailəsi, onun həyat yoldaşı ilə birlikdə kamera qarşısına keçərək Qarabağdakı yeni evini nümayiş etdirməsi və burada kulinariya ilə məşğul olmaq planlarından danışması barədə yazılmışdı. Həmin vaxt Ermənistan hökuməti 150-dək Livan ermənisini qəbul etmək niyyətində olduğunu açıqlamışdı. Toninin ailəsi ilk ailələrdən oldu.
BBC ötən il oktyabrın sonlarında Livandan olan və Qarabağda supermarketdə satıcı olaraq işə düzələn, İkinci Qarabağ müharibəsi başlayandan sonra isə işini tərk edərək çörəkçiliklə məşğul olmağa başlayan Tamar adlı erməni qadının hekayəsindən danışırdı. Tamar etiraf edir ki, Qarabağa köçürüldükdən sonra onun ailəsinin bütün ehtiyaclarının təmin edilməsinə Ermənistan hökuməti və qondarma "DQR" rejimi, həmçinin Qarabağda Livan erməniləri icmasının rəhbəri Andranik Çavuşyan şəxsən kömək edib.
Reportajın ayrıca bir hissəsi ona, eləcə də Yaxın Şərqdən olan digər ermənilərə – Arut Genecyan və Knarik Şaroyana həsr olunub. Onların heç biri yeni sakinlər arasında çağırış yaşında olan kişilərin ötən ilin payızında Azərbaycana qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etdiklərini gizlətmir.
Beləliklə, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair danışıqların aparıldığı uzun illər ərzində Ermənistan Azərbaycanla kompromis həll yolunu tapmağı qarşısına məqsəd qoymayıb, sadəcə prosesi uzatmaqla status-kvonu möhkəmləndirib. Ermənistan bu müddətdən işğal olunmuş ərazilərdə hərbi cəhətdən mümkün qədər güclənmək, eləcə də Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərini məskunlaşdırmaq və bununla da burada yeni demoqrafik vəziyyət yaratmaq üçün istifadə edib. Ermənistan ümid edirdi ki, bu, həmin torpaqlarda Azərbaycan tarixi varlığının izlərinin silinməsi ilə birlikdə həmin ərazilərin ilhaqı üçün əsas olacaqdır. Lakin 2020-ci ilin payızında başlayan Vətən müharibəsi vəziyyəti kökündən dəyişdi və Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını 30 ilə yaxın işğal etməsinə son qoyuldu.
Oxumağı tövsiyə edirik:
