30 il Ermənistanın işğalı altında olan Azərbaycan əraziləri qanunsuz fəaliyyət üçün fəal istifadə edilirdi.

Burada "boz bazar"ı həm dövlət strukturları ilə bağlı Ermənistan şirkətləri, həm də iri beynəlxalq şirkətlər idarə edirdilər.

Onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri dağ-mədən sənayesi, telekommunikasiya və maliyyə sektorları idi.

Ermənistan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərini, təbii sərvətlərini talan etməklə və bu cinayətə xarici şirkətləri cəlb etməklə işğal faktını bərqərar etməyə çalışır və işğalçı rejimin dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınacağına ümid bəsləyirdi. Bu fəaliyyətin həyata keçirilməsi yüz minlərlə azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünün mülkiyyət hüquqlarının pozulması ilə müşayiət olunur və onların doğma yurdlarına qayıtmasına əlavə maneələr yaradırdı.

Təxminən 30 il ərzində Qarabağın təbii ehtiyatlarının işlənilməsi və beynəlxalq hüququn qüvvədə olduğu zonadan kənarda olan bu ərazidə digər biznes növlərinin həyata keçirilməsi hesabına erməni elitası da zənginləşirdi.

2016-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində beynəlxalq şirkətlərin cəlb edilməsi ilə təbii ehtiyatların istismarına həsr olunmuş "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni iqtisadi və digər fəaliyyət" başlıqlı tammiqyaslı hesabat dərc etmişdir. Hesabatda həmin dövrdə Qarabağda iqtisadi fəaliyyətə cəlb olunmuş beynəlxalq şirkətlərin tam siyahısı təqdim edilir.

Bu hesabata əlavə olaraq, 2019-cu ildə Azərbaycan Respublikası XİN-in "Azərkosmos" şirkəti ilə birgə hazırladığı "Azərbaycanın Ermənistanın işğalı altında olan ərazilərində qeyri-qanuni fəaliyyətlər: Peykdən çəkilmiş şəkillərlə sübutlar" adlı yeni hesabat dərc edilmişdir.

Bu sənəddə təqdim olunan şəkillər açıq şəkildə göstərir ki, qeyri-qanuni fəaliyyət təkcə Qarabağın dağlıq ərazisində deyil, həm də ona bitişik və heç vaxt erməni əhalinin yaşamadığı rayonların ərazisində həyata keçirilib.

Azərbaycan Qarabağda aparılan qeyri-qanuni iqtisadi fəaliyyət məsələsini dəfələrlə beynəlxalq arenada, o cümlədən ATƏT və BMT-nin strukturları qarşısında qaldıraraq, işğal olunmuş ərazilərdə istənilən iqtisadi fəaliyyətin beynəlxalq hüquqa, habelə Azərbaycanın milli qanunvericiliyinə zidd olduğunu, bununla da cinayət məsuliyyətinə səbəb olacağını vurğulamışdır.

Azərbaycan tərəfi qeyri-qanuni fəaliyyətə cəlb olunmuş şirkətlərin qeydiyyata alındığı ölkələrin XİN-lərinə etiraz notası da ünvanlayıb, lakin bəzən bu etiraz notalarına cavabın mahiyyəti bundan ibarət olub ki, ölkənin daxili qanunvericiliyi özəl biznes sektorunun fəaliyyətinə müdaxilə etməyə imkan vermir.

"Paradoksal vəziyyət yaranır: şirkətləri Qarabağda təmsil olunan ölkələrin daxili qanunlarını pozmaq olmaz, Azərbaycan Respublikasının qanunlarını isə asanlıqla pozmaq olar", – 2019-cu ildə həmin vaxt Azərbaycan Respublikası XİN-in Mətbuat Xidmətinə başçılıq edən Hikmət Hacıyev "Azərkosmos" şirkəti ilə birgə hesabatın təqdimatında belə deyib.

Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində fəaliyyət göstərən şirkətlərin siyahısı, onların fəaliyyəti barədə ətraflı məlumatla birlikdə, həmçinin 2017 və 2018-ci illərdə İsrailin "Kohelet Policy Forum" (KPF) beyin mərkəzi tərəfindən dərc edilmiş iki geniş hesabata da daxil edilmişdir. Hesabatlar "Kim mənfəət əldə edir: işğal olunmuş ərazilərdə beynəlxalq və Avropa şirkətləri" adlanır.

Araşdırmada qeyd olunur ki, qeydə alınmış bütün hallarda əksərən Avropa şirkətləri olan xarici şirkətlər işğal olunmuş ərazilərdə faktiki olaraq qeyri-qanuni məskunlaşma fəaliyyətini fəal şəkildə dəstəkləmişlər. Bu fəaliyyət, bir qayda olaraq, işğal edilmiş ərazidə təbii ehtiyatların işlənilməsini, işğalçı tərəfə infrastruktur dəstəyinin göstərilməsini və bütövlükdə işğalçı rejimlərin həyat qabiliyyətinə iqtisadi dəstəyi özündə birləşdirirdi.

Bu qeyri-qanuni fəaliyyətə cəlb olunan şirkətlər arasında bir çox iri və tanınmış brendlər də var.

Dağ-mədən sənayesi Ermənistan iqtisadiyyatının əsas sektorlarından biridir və Qarabağın işğalından sonra işğalçı ölkənin rəhbərliyi Azərbaycan Respublikasının bütün işğal olunmuş ərazilərində zəngin yeraltı sərvətlərin işlənilməsini fəal surətdə həyata keçirirdi.

Qarabağda 160-a yaxın qiymətli metal yatağı – qızıl, civə, mis, qurğuşun, sink, habelə daş kömür, alebastr, vermikulit, əlvan və dekorativ daşlar, üzlük daşı yataqları var. Bu ehtiyatlar bir vaxtlar Azərbaycanın iqtisadi potensialı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, lakin işğalın davam etdiyi uzun illər ərzində ermənilər tərəfindən talan edilərək xaricə ixrac edilmişdir.

Bu yataqlardan ən böyükləri arasında Qızılbulaq qızıl-mis-kolçedan yatağını, Tərtər rayonunun işğal olunmuş hissəsində Dəmirli, Canyataq, Gülyataq mis, qızıl və molibden yataqlarını, Kəlbəcər rayonunda Söyüdlü, Ağdüzdağ, Tutxum yataqlarını, Zəngilan rayonunda Vejnəli qızıl yataqlarını və s. qeyd etmək olar.

Həmçinin Kəlbəcərdə Mehmana, Şorbulaq qurğuşun yataqları, Kəlbəcər və Laçında Sarıbulaq, Ağyataq, Levçay, Şorbulaq, Qamışlı, Ağqaya civə yataqları, Laçında Çilgəzçay, Narzanlı civə yataqları mövcuddur.

Hələ 1995-ci ilin fevralında Ermənistan Milli Elmlər Akademiyası işğal olunmuş ərazilərdə Ermənistan Geologiya laboratoriyasını açmışdı və bu laboratoriya Ermənistan Geologiya Elmləri İnstitutu ilə sıx əməkdaşlıq edirdi, – Azərbaycan XİN-in 2016-cı ildə hazırladığı hesabatında belə deyilir.

Laboratoriya qarşısında bu ərazilərdə təbii ehtiyatların xəritəsini araşdırmaq və tərtib etmək, bu ehtiyatların istismarı ilə bağlı təkliflər vermək vəzifəsi qoyulmuşdu.

Bako Saakyanın (o vaxtlar Yerevandan idarə olunan "DQR" qondarma separatçı rejimin başçısı) Geologiya məsələləri üzrə müşaviri Qriqori Qabrielyants Ermənistanın dağ-mədən sənayesində ən böyük şirkət olan "Vallex Group"un 1990-cı illərdə hətta Dağlıq Qarabağda neft kəşfiyyatı apardığını da təsdiqləmişdi. Lakin işlər dayandırılmışdı, çünki yataqlar kommersiya baxımından məqsədəuyğun deyildi. Bununla belə, erməni işğalının davam etdiyi bütün illər ərzində filiz, qızıl, mis və digər qiymətli metallar amansızcasına istismar edilmişdi.

Qarabağda dağ-mədən sektorunda aparılan genişmiqyaslı biznes təkcə Ermənistanın siyasi liderlərini və "çirkli" beynəlxalq şirkətləri zənginləşdirmirdi, həm də bütün diyarın ekologiyasına ciddi ziyan vururdu.

Bu məqamda "Vallex Group" erməni konqlomeratının törəmə şirkəti olan "Base Metals" şirkətinin fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Lixtenşteyndə qeydiyyata alınmış "Base Metals" şirkəti 2002-ci ildən etibarən Kəlbəcərin Heyvalı kəndinin yaxınlığında yerləşən "Qızılbulaq" qızıl və mis yataqlarını qeyri-qanuni olaraq istismar edir. Mədən istismar edildiyi 10 il ərzində, demək olar ki tamamilə tükənmişdir.

Ermənistanın "Hetq" nəşrində dərc olunan bir məqalədə deyilir ki, Qarabağ ərazisində mis mənbələri tükəndikdən sonra 2013-cü ildə "Base Metals" şirkəti Dağlıq Qarabağın şimalında (Ağdərə şəhəri yaxınlığında) Kaşen mis-molibden mədəninin işlənməsinə başlayıb.

"Vallex" Şirkətlər Qrupunun sədri rusiyalı-erməni iş adamı Valeri Mejlumyandır. O, son vaxtlaradək Dağlıq Qarabağda əsas gəlir sahələrini öz aralarında bölüşdürmüş biznes-maqnatlardan biridir. 2014-cü ilin dekabrında Mejlumyan Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarqsyan tərəfindən şəxsən "Vətən qarşısında xidmətlərinə görə" medalı ilə təltif edilib.

Erməni işğalçı rejiminin istismar etdiyi ən böyük qızıl filizi yatağı sərhəd zonasında – əsasən Azərbaycanın əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər rayonu ərazisində və qismən də Ermənistanın Basarkeçər (Vardenis) rayonu ərazisində yerləşən Söyüdlü (ermənicə variantı – "Sotk") yatağı olmuşdur.

2007-ci ildən etibarən bu yatağı Ermənistanın ən iri özəl investorlarından biri olan "GeoProMining" mədən şirkətlər qrupunun tərkibinə daxil olan "GPM Gold" adlı Rusiya şirkəti istismar edib.

Onun təsisçisi və yaxın vaxtlara qədər əsas səhmdarı Siman Povarenkin idi. Ancaq 2020-ci ilin iyulunda "İnterfaks" agentliyinin verdiyi məlumata görə, Povarenkin öz payını 1 il əvvəl şirkətin kapitalına daxil olmuş iş adamı Roman Trotsenkoya satmışdır. "Kommersant" qəzetinin məlumatına görə, bu sövdələşmə nəticəsində Trotsenko təxminən 176 milyon ABŞ dolları ödəyərək, şirkətin 98,5%-ni konsolidə etmişdir.

"Tashir Group" Rusiyada təsis edilmiş, tikinti, inkişaf, topdansatış ticarət, energetika, mühəndislik, maliyyə, əyləncə kimi müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən 200-dən çox şirkətdən ibarət olan biznes konqlomeratıdır. Qrup erməniəsilli iş adamı Samvel Karapetyan tərəfindən təsis edilib. "Tashir Group" 2015-2016-cı illər ərzində Ermənistanın elektrik enerjisi paylama üzrə milli şirkətini – Ermənistan Elektrik Şəbəkəsini (ENA) satın almışdır. Qrup 2017-ci ilin noyabr ayında Ermənistanın enerji sektoruna "2 milyard ABŞ dolları investisiya" planını açıqlamışdı. Beləliklə, "Tashir Group" ENA vasitəsilə Qarabağı Ermənistanda istehsal olunan elektrik enerjisi ilə təmin edirdi.

2008-ci və 2017-ci illərdə "Tashir Group" əvvəllər işğal altında olan ərazilərdə yeni xəstəxana və tibb mərkəzi inşa etmiş, 2016-cı ilin aprelində "dörd günlük müharibə"dən sonra isə Qarabağın marionet rejiminə 5 milyon ABŞ dolları köçürmüşdür.

Ümumilikdə, "Hetq" nəşrinin məlumatına görə, 2019-cu ildə dağ-mədən sənayesi marionet rejimin ÜDM-nin 13,7%-ni, yaxud təxminən 47 milyard dram (97,6 milyon ABŞ dolları) təşkil edib. "Asbarez" nəşrinin məlumatına görə, son bir neçə ildə Qarabağdakı mədənlər Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın işğal olunmuş əzazilərinda yaradılmış separatçı quruluşun iqtisadi artımının əsas hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur. Təkcə 2017-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında 7% artım qeydə alınmışdır.

İşğal dövründə Qarabağda qeyri-qanuni fəaliyyətin miqyasına görə dağ-mədən sahəsindən sonra ikinci yeri telekommunikasiya sektoru tuturdu. Rabitənin inkişafı və daha sərfəli rouminq xidmətləri işğal olunmuş regionla ünsiyyəti asanlaşdırırdı ki, bu da işğal edilmiş torpaqlara həm Ermənistandan, həm də dünyanın müxtəlif ölkələrindən etnik ermənilərin qeyri-qanuni olaraq köçürülməsi prosesini daha da gücləndirirdi.

Ermənistan Azərbaycan radiotezliklərindən istifadə edərək, işğal etdiyi ərazilərə qeyri-qanuni olaraq öz unikal nömrəsi olan +374 kodunu vermişdi, – Azərbaycan XİN-in hesabatında belə deyilir.

Bununla yanaşı, hökumətlərə MCC və MNC kodlarını vermək və bərpa etmək hüququ verən Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (BTİ) E.212 tövsiyəsinə zidd olaraq, "Karabakh Telecom" QSC Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində 283 (MCC) və 04 (MNC) kodlarından istifadə edirdi.

"Karabakh Telecom" şirkəti 2002-ci ildə livanlı iş adamı Pyer Fattuş (yeganə səhmdar) tərəfindən təsis edilmişdir. Şirkətin saytında verilən məlumata görə, 2013-cü ilin sentyabr ayında "Karabakh Telecom" həmin vaxtlar işğal altında olan Zəngilan şəhəri ərazisində də simsiz sabit rabitənin və internet xidmətinin istifadəyə verildiyini elan edib.

2015-ci ilin yanvar ayında "Karabakh Telecom" şirkətinin Baş direktoru Qaregin Odabaşyan həmin dövrdə işğal altında olan Şuşa şəhərinin də fiber-optik şəbəkəyə qoşulduğunu bildirmiş və bunu informasiya texnologiyaları (İT) sahəsində böyük nailiyyət adlandırmışdır. O, həmin vaxt işğal altında olan digər şəhər və kəndlərin də mobil rabitə və internetlə əhatə olunması ilə bağlı şirkətin planları haqqında məlumat vermişdi. Onun sözlərinə görə, bu, "ərazilərin kompleks inkişafına", "sosial, iqtisadi, mədəni və digər sahələrdə artımın təmin olunmasına" kömək etməli idi.

"Beynəlxalq telekommunikasiya sahəsində dəqiq müəyyən edilmiş qaydalar mövcuddur, buna görə də hazırda rouminq xidmətini [Ermənistan və işğal olunmuş ərazilər arasında] ləğv etmək mümkün deyil. Lakin biz daim rouminq tariflərinin azaldılması üzərində işləyirik", - deyə o, həmin vaxt bildirmişdi.

Həmin vaxt Odabaşyanın verdiyi məlumata görə, 2014-cü ildə "Karabakh Telecom" işğal olunmuş Qarabağda məskunlaşma prosesinin irəliləməsinə 1 milyard dram (1,9 milyon ABŞ dolları) yardım edib ki, bu da özlüyündə beynəlxalq hüququn pozulması deməkdir. Azərbaycan Respublikası XİN-in məruzəsində qeyd edilir ki, ayrılmış vəsait müxtəlif sahələrə – səhiyyə, təhsil, yeni kilsələrin inşası, təhlükəsizlik qüvvələri və digər sahələrə yönəldilmişdir.

Qarabağda telekommunikasiya sektorunda erməni şirkətləri ilə yanaşı, müxtəlif vaxtlarda dünyanın onlarla tanınmış xarici şirkəti də fəaliyyət göstərib. Onların arasında Böyük Britaniyanın "Vodafone", Fransanın "Orange", Rusiya və Niderlandın "VimpelCom" birgə şirkəti və digər şirkətlər var.

Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında qeyd edilir ki, Ermənistanın mobil rabitə operatorları "Karabakh Telecom" şirkətinin endirimli tariflərlə rouminq xidmətini təmin ediblər.

Onların arasında "Armentel" (Rusiyanın "Vimpelcom" şirkətinin "Beeline" brendi altında mobil rabitə xidmətləri göstərən törəmə şirkəti), "Viva Cell MTS" və "Orange Armenia" (Fransanın "Orange" şirkətinin törəmə şirkəti) var.

""Karabakh Telecom" ilə qeyri-qanuni rouminq münasibətlərinə malik olan və ya hər hansı digər şəkildə onun fəaliyyətinə kömək edən bir sıra beynəlxalq İT xidmətləri təminatçıları da var. Onların arasında "Movisar" (Argentina), "Zain Bahrain" (Bəhreyn), "Etisalat" (BƏƏ), "Netmechanica" (ABŞ), "Alcatel-Lucent" (Fransa-ABŞ), "Comfone" (İsveçrə), "Mobile Telesystems" (Rusiya) və başqaları var", – hesabatda belə deyilir.

Qarabağda bəzi telekommunikasiya şirkətlərinin fəaliyyəti haqqında məlumatlar "Kohelet Policy Forum" (KPF) beyin mərkəzinin "Kim mənfəət əldə edir?" hesabatlarında da yer alır.

Bu sənədlərdə qeyd olunur ki, illik gəliri 44,9 milyard ABŞ dolları olan "Orange SA" fransız şirkəti 2009-cu ildən etibarən "Orange Armenia" filialı vasitəsilə Ermənistanda təmsil olunub. Şirkət "DQR" marionet rejimi ilə fəal surətdə əməkdaşlıq edirdi: şirkət öz sənədlərində bu qondarma quruluşa dövlət statusu "vermişdi".

""Orange SA" şirkəti bilavasitə işğal olunmuş ərazidə yerləşən və bu əraziyə xidmət göstərən "Karabakh Telecom" şirkəti ilə xüsusi razılaşma yolu ilə Qarabağda rouminq xidməti göstərir", – hesabatda belə deyilir.

Şirkətin xidmət tariflərinin aşağı salınması barədə press-relizində bildirilirdi ki, şirkət Dağlıq Qarabağa səyahət edən ermənilər, o cümlədən Qarabağda yerləşdirilmiş erməni ordusunun əsgərləri üçün "komfortun yaradılması"nı hədəfləyir." "Orange SA" şirkəti telekommunikasiya xidmətləri ilə yanaşı, uzun illər ərzində Dağlıq Qarabağda infrastruktur layihələri üçün vəsaitin toplanmasında da iştirak edib.

2008-ci ilədək illik gəliri 54,5 milyard ABŞ dolları olan "Vodafone" Britaniya şirkəti postsovet ölkələrinin bazarlarına genişlənərək, Rusiyanın "MTS" telekommunikasiya şirkəti ilə əməkdaşlıq edib. "MTS-Vodafone" operatoru Ermənistanda "VivaCell-MTS" şirkəti vasitəsilə fəaliyyət göstərib. Sözügedən şirkət bu yaxınlara qədər rouminq tariflərinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salınması hesabına Ermənistanla işğal olunmuş Qarabağ arasında əlaqələrin genişlənməsinə dəstək verib. Şirkət həmçinin festivallar, fandreyzinq kampaniyaları və digər layihələr vasitəsilə Ermənistan və işğal olunmuş Qarabağın birləşdirilməsinə yönəlmiş təşəbbüsləri də dəstəkləyib.

Dünyanın 13 ölkəsində mobil xidmətlər təklif edən Rusiya-Niderland beynəlxalq telekommunikasiya şirkəti "VimpelCom" (bu yaxınlara qədər "VEON" kimi tanınırdı) 135 milyondan artıq abunəçiyə və 10 milyard ABŞ dolları həcmində illik gəlirə malikdir. "VimpelCom" şirkətinin bir hissəsi Norveç hökumətinin idarəsi altında olan "Telenor" telekommunikasiya şirkətinə məxsusdur. Şirkətin Rusiya brendi olan "Beeline" Rusiya, Laos və bir sıra postsovet ölkələrində, o cümlədən Ermənistanda xidmət göstərir.

Ötən ilin oktyabrında Vətən müharibəsinin qızğın vaxtında "Beeline" şirkəti o vaxtlar işğal altında olan Qarabağda nümayişkaranə şəkildə öz abunəçiləri üçün "sıfır tarif" müəyyən etmişdi.

"Beeline" şirkəti o vaxtlar Qarabağda rouminqdə olan abunəçilər üçün işğal olunmuş Qarabağın bütün mobil və sabit şəbəkələrinə gələn və gedən zənglər, eləcə də Ermənistandakı "Beeline" mobil şəbəkəsinə gələn zənglər üçün "dəqiqədə sıfır dram" tarifi təyin etmişdi. "Dəqiqədə sıfır dram" tarifi həmçinin Ermənistandan, bütün "Beeline" mobil nömrələrindən işğal olunmuş Qarabağın mobil və sabit şəbəkələrinə edilən zənglərə də tətbiq edilirdi.

Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində marionet rejimin keçmiş "sənaye infrastrukturu naziri" Akob Qəhrəmanyan vaxtilə etiraf etmişdi ki, qondarma "DQR" müstəqil monetar siyasətə malik deyildi və Ermənistanın bank sistemindən və kredit siyasətindən tam asılı idi. Bu barədə Azərbaycan Respublikası XİN-in hesabatında Qarabağda nəşr olunan yerli qəzetin saytına istinadən məlumat verilir.

İşğal dövründə Qarabağ ərazisində qeyri-qanuni olaraq Ermənistanın milli valyutası olan dramdan da istifadə edilirdi.

Ermənistan Respublikası Mərkəzi Bankının (bundan sonra – Ermənistan MB) məlumatına görə, işğal altında olan ərazilərdə qanuni ödəniş vasitəsi kimi dramdan istifadə edildiyindən, Qarabağda fəaliyyət göstərən bütün bank təşkilatları isə Ermənistan MB tərəfindən lisenziyalaşdırılaraq nəzarət olunduğundan, bu ərazilər "Ermənistanın iqtisadi ərazisinin bir hissəsi" hesab olunurdu.

2011-ci ildə Ermənistan MB həmin dövrdə işğal altında olan Şuşada filial açmışdı.

Ermənistan MB-nin qaydaları bankların fəaliyyətinə və pul tədavülü də daxil olmaqla bütün maliyyə əməliyyatlarına tam nəzarət olunan işğal olunmuş ərazilərə də tətbiq edilirdi, – hesabatda belə deyilir. Ermənistan MB bank kapitalının müəyyən sahələrə, o cümlədən kənd təsərrüfatı sektoruna yönəldilməsi məqsədilə, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində fəaliyyət göstərən erməni kommersiya banklarına təsir etmək hüququna malik idi.

Ermənistan banklarının işğal olunmuş ərazilərdə fəaliyyət göstərən filialları Ermənistan MB lisenziyasına malik olub. O dövrdə Ermənistan MB-nin Maliyyə Monitorinqi Mərkəzinin rəhbəri olan Daniel Azatyanın sözlərinə görə, Qarabağda fəaliyyət göstərən bütün maliyyə təşkilatları, o cümlədən Ermənistanın maliyyə institutlarının filialları öz fəaliyyətləri barədə hesabatlar təqdim edirdilər.

Ermənistan Hökuməti kommersiya banklarını Azərbaycanın işğal altında olan ərazilərdə filial açmağa həvəsləndirirdi. Hesabatda işğal altında olan Qarabağda fəaliyyət göstərən 8 erməni bankının adları sadalanır: "Artsakhbank", "Converse Bank", "Ardshinbank", "Armbusinessbank", "Armeconombank", "Araratbank", "Unibank" (Azərbaycanın eyniadlı bankı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur – "Karabakh Center"in qeydi) və "Ameriabank".

"Kohelet Policy Forum" (KPF) beyin mərkəzinin apardığı araşdırmalarda bu banklarla yanaşı, "ArmSwissBank" bankının və "Crédit Agricole" beynəlxalq banklar qrupunun da adları çəkilir.

Ermənistanın "AraratBank" bankı işğal olunmuş Qarabağda elə Ermənistanın özündəki şərtlərlə fəaliyyət göstərən bir neçə filial açmışdı ki, bu filiallar da tikinti və ipoteka kreditləri də daxil olmaqla, maliyyə xidmətləri və alətlərinin tam spektrini təqdim edirdi, – "KPF"nin araşdırmasında belə deyilir.

"Ameriabank" işğal olunmuş Qarabağda 2008-ci ildən təmsil olunurdu. Bu bank yaxın vaxtlara qədər bankın səhmlərinin 65,8%-nə malik olmuş "Ameria Group"un tərkibinə daxil idi. Öz növbəsində, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) sözügedən bankın səhmlərinin 20,7%-nə malik idi.

Standart bank fəaliyyəti və xidmətləri ilə yanaşı, "Ameriabank" bir sıra proqramlar vasitəsilə Ermənistanın işğal olunmuş Qarabağda əhalinin artımına dair dövlət təşəbbüslərinə də dəstək verib. Bank həmçinin 2014-cü ildə Ermənistanın şimal regionlarını Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərlə birləşdirən şosenin tikintisini də maliyyələşdirib.

"ArmSwissBank"a gəldikdə isə, onun səhmlərinin 80%-i Lüksemburqda qeydiyyata alınmış "HVS Holding S.a.r.l." şirkətinə, qalan 20%-i isə Niderlandda fəaliyyət göstərən "Jongo B.V." investisiya şirkətinə məxsusdur. Hər iki şirkət erməniəsilli isveçrəli iş adamı Vartan Sirmakesin idarəsi və nəzarəti altındadır.

Bütün işğal dövründə Ermənistan işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşdırma siyasəti həyata keçirmişdir.

Gəlmə əhali təkcə ermənilərin iddia etdikləri keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) torpaqlarında deyil, həm də onun ətrafındakı, 1990-cı illər müharibəsi zamanı işğal edilmiş, erməni əhalinin heç vaxt etnik tərkibdə çoxluq təşkil etmədiyi Azərbaycan rayonlarında da məskunlaşdırılırdı. Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl rayonları xüsusilə fəal şəkildə məskunlaşdırılırdı.

AR XİN-in 2016-cı ildə təqdim olunmuş hesabatında yer alan məlumatlar insanların işğal olunmuş ərazilərə öz iradəsi ilə köçürüldüyünə dair iddiaları təkzib edir. Müharibənin viran qoyduğu bu torpaqları məskunlaşma üçün cəlbedici etmək üçün burada böyük investisiyalar tələb edən müxtəlif layihələr həyata keçirilirdi.

Məskunlaşdırma siyasətinə həm erməni diaspor təşkilatları və əsasən erməniəsilli özəl xarici investorlar, həm də "qeyri-kommersiya xeyriyyə təşkilatları" fəal surətdə cəlb olunurdular.

"Azərbaycan Respublikası XİN-in işğal olunmuş ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyət haqqında hesabatında" (2016) bu subyektlər arasında ABŞ-da fəaliyyət göstərən Çerçyan Ailə Fondu (Cherchian Family Foundation), Ümumerməni Xeyriyyə Birliyi (Armenian General Benevolent Union (AGBU)), "Tufenkyan" Fondu (Tufenkian Foundation), Cerald Turpancyan Təhsil Fondu (Turpanjian Family Educational Foundation), Qafesçyan Ailə Fondu (Cafesjian Family Foundation (CFF)), Linsi Fondu, Şahan Natali Ailə Fondu (Shahan Natalie Family Foundation (SNFF)), Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyası kimi təşkilatların adı sadalanır. Sonuncu, məsələn, "Artsax kəndlərinin məskunlaşdırılması" adlı xüsusi layihə hazırlayaraq həyata keçirmişdi.

Onların hamısı yerləşdiyi ölkələrdə vergidən azad edilmiş təşkilat statusundan istifadə etmiş və işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşdırma siyasətinə və digər qeyri-qanuni fəaliyyətə dəstək məqsədilə külli miqdarda vəsaitin köçürülməsində birbaşa iştirak etmişlər. Onların hamısı Ermənistan Respublikası hökumətinin birbaşa və ya dolayısı ilə təşviqi ilə əlverişli şəraitin yaradılmasında və işğal vəziyyətinin qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynayırdı.

Məsələn, ABŞ-da yerləşən erməni diaspor təşkilatları Amerika Erməniləri Milli Komitəsi (ANCA) və Amerika Erməni Assambleyası (AAA) uzun illərdir ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresinə və Administrasiyasına təkidlə müraciət edərək "Dağlıq Qarabağın inkişafına dəstək" üçün maliyyə təmin edilməsini xahiş edirlər.

"Armenian Weekly" nəşrinin məlumatına görə, 2004-2006-cı illərdə "Tufenkyan" Fondunun (Tufenkian Foundation) dəstəyi ilə Azərbaycanın işğal olunmuş Cəbrayıl rayonunda "Aracamux" yaşayış məntəqəsi yaradılmış, 2014-cü ildə isə Ermənistan-Amerika Mədəniyyət Assosiasiyasının "Artsax Fondu" təntənəli surətdə onun genişləndirilməsi və poliklinika və ictimai mərkəzin tikintisi planlarını açıqlamışdı.

ABŞ-da qeydiyyata alınmış və Stepan Sarkisyanın başçılıq etdiyi "Vətənpərvər" xeyriyyə təşkilatı işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Cəbrayıl və Zəngilan rayonlarında inkişaf layihələrində iştirak edib. "Sedrik Martin" Fondu (İsveçrə) işğal olunmuş Xocalı rayonunun Pircamal kəndində və digər ərazilərdə su təchizatı və sosial infrastrukturun tikintisi üzrə layihələri maliyyələşdirib.

İşğal olunmuş ərazilərdə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasətinin həyata keçirilməsində və yeni məskunlaşanların cəlb edilməsində əsas istiqamət olmuşdur.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətini həyata keçirmək, habelə işğal olunmuş ərazilərdə su ehtiyatlarından maksimum istifadə etmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunlara çayların və çay mənbələrinin suyunun Araz vadisində və başqa ərazilərdəki yeni yaşayış məskənlərində istifadə edilmək üçün qarşısı kəsilərək istiqamətinin dəyişdirilməsini, azərbaycanlı əhali öz yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra istifadədən çıxmış artezian quyuları, nasos stansiyaları və suvarma kanallarının istifadəsi və ya yenilərinin tikintisini misal göstərmək olar.

Bu ərazilərdə suvarma sisteminin tikintisində iştirak edən "ArmWaterProject Company Ltd." şirkəti bölgənin su ehtiyatlarının mənimsənilməsində yaxından iştirak edirdi.

Kənd təsərrüfatı proqramlarının maliyyələşdirilməsi xüsusən "DQR Kənd Təsərrüfatına Dəstək Fondu" vasitəsilə, habelə "Artsax İnvestisiya Fondu" (Artsakh Investment Fund, ARI) vasitəsilə həyata keçirilirdi.

2010-2013-cü illərdə ARI əvvəllər işğal olunmuş Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarında kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində investisiya proqramları həyata keçirmişdir. 3 il ərzində kənd təsərrüfatı sahəsinin inkişafına təxminən 2 mln. ABŞ dolları vəsait ayrılmışdı - "Artsakhtert"in 2013-cü ilə dair materiallarında belə deyilir. Təxminən 550 hektar torpaq sahəsində buğda və arpa əkilmiş, mal-qaranın sayı isə artaraq 1800 baş olmuşdu.

2003-cü ildə ermənilər tərəfindən Azərbaycanın işğal olunmuş Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarında sakinlərin ev təsərrüfatını idarə etməsini dəstəkləmək üçün "Menk Kənd Qarşılıqlı Yardım İttifaqı" yaradılmışdı. Bu təşkilat fəaliyyət göstərdiyi 7 il ərzində 50-dən çox ev təsərrüfatının yaradılmasına dəstək vermişdir.

Sakinlər işğal olunmuş ərazilərdə 10 ildən artıq müddətdə yaşamaq şərti ilə, əldə etdikləri bütün əmlak üzərində mülkiyyət hüququ əldə edirdilər.

44-gün davam edən Vətən müharibəsində məğlub olan Ermənistanın və onu dəstəkləyən beynəlxalq şirkətlər Qarabağda böyük gəlir mənbələrini itirdilər.

Məsələn, Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun azad edilməsi Söyüdlü qızıl yatağının işlənilməsi ilə məşğul olan "GeoProMining" şirkətini öz işlərinin miqyasını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa vadar edib. Belə ki, bu yatağın böyük hissəsi məhz Kəlbəcər rayonu ərazisində, kiçik hissəsi isə Ermənistanın Basarkeçər (Vardenis) rayonu ərazisində yerləşir.

Beləliklə, qızılla zəngin yatağın böyük hissəsi Azərbaycanın nəzarətinə keçmişdir ki, bu da "GeoProMining" tərəfindən yatağın istismar həcminin və müvafiq olaraq, şirkətin gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bu, qaçılmaz boşadayanmalara, mədən işçilərinin əmək haqlarının azaldılmasına və çoxsaylı kütləvi etirazlara səbəb olmuşdur.

Şirkət son ana qədər Azərbaycan Respublikasına məxsus təbii ehtiyatları öz əlində saxlamağa çalışmışdır. Türkiyənin "Yeni Şafak" nəşrinin yazdığına görə, gəlirlərini itirmək istəməyən "GeoProMining" şirkəti 2020-ci ilin payızında regionun işğaldan azad edilməsinin qarşısını almağa, oraya çox sayda silah və muzdlu toplamağa çalışırdı.

Kəlbəcər işğalçılardan azad edilərkən "GeoProMining" şirkətinin nümayəndələri ümidsizliyə qapılaraq sözügedən yatağın Azərbaycan hissəsini hiylə ilə əldə saxlamağa çalışırdılar. Noyabrın 26-da Ermənistan KİV-də erməni silahlı qüvvələrinin rayondan çıxarkən özbaşına "sərhədi bir neçə yüz metr kənara atması", yolda metal darvazalar quraşdırması, onları qırmızı rəngə boyaması barədə məlumatlar yayıldı. Bununla da, işğalçılar qızıl mədəninin böyük bir hissəsini ələ keçirməyə çalışırdılar.

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan bu hadisələrdən yalnız bir gün sonra çıxış edərək etiraf edib ki, "mədənin yarısı Azərbaycan ərazisində qalır". Dəqiqlik naminə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında dövlət sərhədinin SSRİ dövründə müəyyən edilmiş xətt üzrə delimitasiyasından sonra yatağın 76%-i Azərbaycan tərəfindədir.

Azərbaycan artıq bəyan edib ki, tezliklə Söyüdlü qızıl yatağında kəşfiyyat işlərinə başlayacaqdır. Hazırda Ermənistanın işğal illəri ərzində vurduğu ziyan qiymətləndirilir. Artıq layihənin "yol xəritəsi" də tərtib edilib.

Söyüdlü yatağının istismarından əldə olunan gəlirdən məhrum olduqdan sonra separatçılar daha bir böyük pul mənbəyini – işğal olunmuş Qarabağın şimalında yerləşən Kaşen mis-molibden mədənini (Ağdərə şəhəri yaxınlığında yerləşir) də itirirlər.

Mədəni uzun illər boyu marionet rejimin büdcəsinə köçürmələrin 35%-ə qədərini təmin etmiş "Vallex Group" erməni konqlomeratının törəmə şirkəti olan "Base Metals" şirkəti idarə edib.

Ermənistanda dərc olunan "Hetq" nəşrinin məlumatına görə, bu mədəndə işlər Qarabağda hərbi əməliyyatların başlandığı 27 sentyabr 2020-ci il tarixindən etibarən dayanıb. Noyabrın 10-da Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin imzaladıqları üçtərəfli atəşkəs bəyanatının nəticələrinə əsasən, dağ-mədən kompleksinin zavodu müvəqqəti olaraq Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti altındadır, nasos stansiyası isə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin tam nəzarəti altında olan ərazidədir. Bu stansiya olmadan isə mədən fəaliyyət göstərə bilməz.

"Hetq" nəşri yazır ki, yeni nasos stansiyasına ehtiyac ola bilər, bu isə zəhmət tələb edən və baha başa gələn işdir, hazırkı operatorun isə, çox güman ki, bunun üçün vəsaiti yoxdur. Qəzetin məlumatına görə, şirkət 2019-cu ildə marionet rejimin büdcəsinə 18,7 milyard dram (38,8 milyon ABŞ dolları), 2020-ci ilin birinci yarısında isə 6,7 milyard dram (təxminən 14 milyon ABŞ dolları) həcmində vergi ödəyib. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2016-cı ildə separatçıların bütün büdcəsi 89 milyard dram (təxminən 185 milyon ABŞ dolları) təşkil edib.

Beləliklə, marionet rejimi ən böyük sponsorlarından birini itirdi.

Erməni qüvvələri işğal olunmuş ərazilərin böyük hissəsi üzərində nəzarəti itirdikdən sonra "Base Metals" şirkətinin əməliyyatları iflic oldu, Valeri Mejlumyan ("Vallex Group"un sədri) və onun Qarabağın talan edilməsi üzrə "tərəfdaşları" – "Base Metals" şirkətinin İcraçı direktoru Artur Mkrtumyan, "Vallex Group"un investoru Vartan Sirmakes qeyri-qanuni sahibkarlıq fəaliyyətində ittiham olunaraq Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğu tərəfindən beynəlxalq axtarışa verilib.

Azərbaycan tərəfinin niyyətinin ciddiliyini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də dəfələrlə vurğulayıb.

"Əlbəttə, oradakı təbii sərvətlərin qanunsuz istismarı artıq danılmaz faktdır. Bizdə şirkətlərin adları var.

Bildirməliyəm ki, əgər bizim qızıl və digər yataqlarımızı qanunsuz istismar edən bu şirkətlər təzminat ödəməsələr, bu məsələ məhkəməyə gedəcək. Əgər bu təzminatı ödəməsələr, bütün işlər gedəcək beynəlxalq məhkəmələrə və onlar orada biabır olacaqlar. Bundan sonra onların biznes fəaliyyəti demək olar ki, dayandırılacaq. Çünki başqa ölkədə təbii sərvətləri qanunsuz istismar edib, ondan gəlir qazanıb varlanan şirkətlərə, insanlara müasir dünyada yer yoxdur.

Ona görə onların qarşısında məsələ qoyulub. Onların qanunsuz istismar etdikləri qızılın və digər təbii sərvətlərimizin dəyəri hesablanmalıdır, dəymiş ziyan hesablanmalıdır, əldə edilmiş gəlir hesablanmalıdır və bizə qaytarılmalıdır." - dövlət başçısı 6 yanvar 2021-ci il tarixində 2020-ci ilin yekunlarına həsr olunmuş müşavirədə belə deyib.

20 aprel 2021-ci il tarixində Azərbaycan Televiziyasına müsahibəsində dövlət başçısı yenidən bu mövzuya toxunmuşdur.

Prezident İlham Əliyev vurulmuş ziyanın hesablanması prosesinin davam etdiyini, xarici mütəxəssislərin də bu işə cəlb olunduğunu xatırladıb.

"Bildiyiniz kimi, bizim planlarımız Ermənistanı beynəlxalq məhkəmələrə verməkdir. Bunu biz təbii ki, edəcəyik və xarici mütəxəssislər bu sahədə bizə kömək göstərəcəklər. Bizim təbii sərvətlərimizdən qanunsuz istifadə etmiş Ermənistan və onun xarici tərəfdaşları da beynəlxalq məhkəmə ilə üzləşəcəklər. Çünki qızıl yataqlarımızın, mis yataqlarımızın, digər təbii sərvətlərimizin ermənilər tərəfindən talanması, qanunsuz istismarı beynəlxalq cinayət hesab olunur və bu istiqamətdə də hüquqi prosedurlara start verilib. Xarici tərəfdaşlar artıq bu işlərə cəlb olunublar", - dövlət başçısı deyib.

Prezident İlham Əliyevin bu sözləri uzun onilliklər ərzində erməni işğalı altında saxlanılan ərazilərdə qeyri-qanuni fəaliyyətdə nə vaxtsa iştirak etmiş hər kəsə ünvanlanmış açıq-aşkar ismarıcdır.

Azərbaycan dövləti təqsirkarların cəzalandırılması və ölkəmizə dəyən zərərin təzmin edilməsi üçün maksimum səy göstərəcəkdir.