Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Ermənistan tərəfinin bir sıra əsas iddiaları iqtisadi ünsürlərlə bağlı idi.

Bununla belə, bu iddialar mahiyyət etibarilə olduqca müxtəlif idi: regionun Ermənistanla sıx əlaqəsindən tutmuş, Azərbaycanla normal nəqliyyat əlaqəsinin olmamasına qədər. Sonuncu halda regiona kifayət qədər diqqətin olmaması da buraya əlavə edilirdi. Guya ehtiyatlar regiondan çıxarılır, amma regionun özü sənaye, investisiya və bir çox digər sahələr baxımından çox şeydən məhrum idi.

Bu iddiaları nəzərə alaraq, biz Sovet dövründə regionun iqtisadiyyatı və onun inkişaf tarixini qısaca xarakterizə etmək qərarına gəldik.

Ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərinədək burada hər hansı ciddi iqtisadi inkişafın olduğunu demək olduqca çətindir. Müasir Azərbaycanın bütün digər əraziləri kimi bu ərazi də əsasən geridə qalmış kənd təsərrüfatı regionu idi.

Bu təhlil zamanı biz faktiki olaraq Ermənistan tərəfinin iki əsas iddiasını nəzərdən keçirdik:

• Azərbaycan SSR rəhbərliyi tərəfindən regiona kifayət qədər diqqət ayrılmaması.

• Regionun Azərbaycan SSR ilə deyil, Ermənistan SSR ilə sıx əlaqəsi.

Təhlilimizdən belə nəticə çıxır ki, bu iddiaların heç biri əsaslı deyil.

İlk növbədə, statistik göstəricilər heç bir halda regiona kifayət qədər diqqətin ayrılmadığını təsdiq etmir.

Məsələn, 1989-cu ildə DQMV-nin əhalisi 188 min nəfər təşkil edirdi. Qonşu və sonradan işğal olunmuş 4 rayon: Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlı rayonlarının əhalisi ümumilikdə 199 min nəfər idi¹. Rəsmi məlumatlara görə, 1989-cu ilə qədər bu 4 rayonda cəmi 39 sənaye müəssisəsi var idi. Halbuki DQMV-də onların sayı 52 idi. O da həqiqətdir ki, bu müəssisələrin əksəriyyəti kiçik sexlər və faydalı qazıntı yataqları idi (həm 4 rayonda, həm də DQMV-da). Məsələn, Qubadlı rayonu qonşu rayonları asfalt, üzüm və bir az da tikinti materialları ilə təmin edirdi, Cəbrayıl və Qubadlı rayonlarında isə cihazqayırma zavodunun filialları yerləşirdi.

Lakin onların Azərbaycan iqtisadiyyatındakı payı cüzi olub (müqayisə üçün deyək ki, 1988-ci ildə DQMV-də ümumi ticarət dövriyyəsi 102 mln. rubl təşkil edib (özü də 20% azalmadan sonra), 1988-ci ildə 4 rayon üzrə məcmu ticarət dövriyyəsi isə artımdan sonra 102,2 mln. rubl təşkil edib). Eyni zamanda, respublika iqtisadiyyatının müxtəlif sektorlarında DQMV-nin payı 10-35% (əhəng hasilatından ipək istehsalına qədər) təşkil edirdi. Bununla belə, bu sahələr xammal və materiallar (dəri və baramadan üzüm şirəsinə qədər) baxımından respublikanın digər regionlarından çox asılı idi. Vilayət və onun sənayesi haqqında ətraflı məlumatı təqdim edilən işdə tapa bilərsiniz.

Regionun Ermənistan SSR ilə əlaqəsi ilə bağlı da bunu təsdiq edən ciddi sübutlar tapılmamışdır.

Lakin biz müəyyən etdik ki, 1987-ci ildə vilayətin ticari münasibətlərdə Ermənistanın payı cəmi 1% idi. Hətta DQMV-nin Moskva ilə ticari əlaqələri belə, daha çox inkişaf etmişdi.

Digər tərəfdən, 80-ci illərin sonu bir çox iqtisadi problemlərin yaşandığı dövr idi. Respublikanın bir çox digər rayonlarında olduğu kimi, vilayətdə də bu problemlərin ilk müjdəçisi antialkoqol kampaniyası oldu. Üzüm bağları qırıldı, şərab istehsalının həcmi azaldıldı.

Bu problemlə təkcə DQMV deyil, həm də Şamaxı rayonu, Gəncə və şərab sənayesinə bağlı olan bir çox digər regionlar qarşılaşdı.

Azərbaycan SSR-in büdcəsi bilavasitə bu sektordan xeyli gəlir əldə edirdi.

Ancaq DQMV-nin iqtisadiyyatına ən böyük zərbəni məhz 1988-1989-cu illərdə keçirilən tətillər vurdu. Rəsmi statistikaya istinad edərək, bu işdə məhz bu tətillərin regionun sənaye istehsalında daha çox tənəzzülə gətirib çıxardığını göstərəcəyik.

Məsələn, kənd təsərrüfatı sahəsində tətil keçirilmirdi və bu sahədə belə güclü tənəzzül müşahidə olunmurdu. Ancaq münaqişənin əsas mərkəzləri sənaye müəssisələri olduğundan, bu, regionun sənaye istehsalına çox böyük zərbə vurdu. Öz növbəsində, regionda iqtisadi problemlərin kəskinləşməsi münaqişənin özünün daha da kəskinləşməsinə gətirib çıxardı.

SSRİ-nin vaxtilə "toxasılı" ölkə olduğuna, sonradan isə "atom bombalı" ölkəyə çevrildiyinə dair kifayət qədər geniş yayılmış yarımifik ifadə var.

Sovet dövründə də bu cür ifadələr demək olar ki həmişə istifadə olunurdu. 1963-cü ildə nəşr olunmuş "Sovet Dağlıq Qarabağının 40 il ərzində nailiyyətləri rəqəmlərdə" toplusu da istisna deyil. Burada regionun kənd təsərrüfatı ilə bağlı həmin ifadə bir qədər dəyişdirilib: "Dağlıq Qarabağ əvvəl xış regionu olub, indi isə traktor və kombayn regionudur". "Xış" Azərbaycan dilində toxanın növlərindən biridir (başqa bir növü isə "cüt" adlanır).

Həqiqətən də, 1921-ci ildə kənd təsərrüfatında siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, Şuşa qəzasında (gələcəkdə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin əsas hissəsini təşkil edən) 4400 xış var idi. Kotan sayı isə 50 ədəddən bir az çox idi.

1963-cü ildə isə artıq regionda təxminən 1500 traktor, 200-dən çox kombayn vardı.

Bəs bu dövrlər arasında nə baş vermişdi? SSRİ hakimiyyətinin son illərində Dağlıq Qarabağın iqtisadi inkişafı hansı səviyyədə idi? Axı iqtisadi məsələlər 80-ci illərin sonlarında da ermənilər tərəfindən fəal şəkildə müzakirə olunurdu (dəyirmi masalar təşkil olunur, kitablar nəşr olunurdu).

Buna görə də region iqtisadiyyatının necə inkişaf etdiyini, burada nə baş verdiyini və ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda real vəziyyətin necə olduğunu başa düşmək üçün regionun inkişaf mərhələlərini təhlil etmək yerinə düşərdi.

Azərbaycanın SSRİ-nin tərkibində olduğu kifayət qədər uzun və birmənalı olmayan 70-illik dövrü nəzərə alaraq, biz işi iki əsas hissəyə bölmək qərarına gəldik: müharibədən əvvəlki (1923-1940) və müharibədən sonrakı dövr (1946-1988).

Bölmələrin hər birində Dağlıq Qarabağ regionunun əsas iqtisadi göstəricilərini təhlil etməyə və onları ölkə üzrə göstəricilərlə müəyyən dərəcədə müqayisə etməyə çalışacağıq.

7 iyul 1923-cü il tarixində mərkəzi Xankəndi (elə həmin il avqustun 10-da adı dəyişdirilərək Stepanakert edilmişdir) olan Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayəti (1936-cı ildə adı dəyişdirilərək Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) edilmişdir) yaradıldı.

Yaradıldığı dövrdə onun sahəsi 3656 kvadrat versta və ya 4161 km² idi (sonradan 4400 km²-ə qədər genişləndi). Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayəti bir neçə qəzadan ibarət idi:

• Şuşa qəzasında 120 kənd və Şuşa şəhəri

• Cavanşir qəzasının qərb hissəsindəki 55 kənd

• Cəbrayıl (Qaryagin) qəzasında 31 kənd və Hadrut

• Qubadlı qəzasının 3 kəndi.

Lakin bu məlumatlar dəqiq deyil. Hələ 20-ci illərdə müxtəlif qurumlar tərəfindən aparılan siyahıyaalmalar bir-biri ilə üst-üstə düşmürdü. 1921-ci ildə aparılan kənd təsərrüfatı siyahıyaalması da dəqiq olmayan məlumatlarla (kəndlərin sayına, onların yerləşməsinə və s. dair) dolu idi. Sonrakı siyahıyaalmalarda isə başqa problemlərə rastlanırdı. Üstəlik, 1918-1920-ci illərdəki hadisələrdən sonra bir çox yerli sakinlər qonşu regionlarda yaşayırdı və çox sayda kənd ya boşalmış, ya da kənardan gələnlər tərəfindən məskunlaşdırılmışdı.

Bununla belə, Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayətinin əsas hissəsini keçmiş Şuşa qəzası təşkil edirdi. Yekun nəticəyə görə, vilayətdə 209 kəndin (və 2 şəhərin və bir neçə qəsəbənin) olduğu məlum oldu.

İnqilabdan əvvəlki dövrdə Şuşa faktiki olaraq bütün Qarabağ regionunun mərkəzi idi (bu isə həm Cəbrayıl (Qaryagin), həm də Cavanşir qəzalarıdır və s.). Şəhərdə illik dövriyyəsi 8,3 milyon rubl olan 800 ticarət-sənaye müəssisəsi var idi (müqayisə üçün deyək ki, elə həmin il Nuxada (indiki Şəkidə) ticarət-sənaye müəssisələrinin illik dövriyyəsi 3 milyon rubl təşkil edirdi).

Ancaq, Şuşa şəhəri istisna olmaqla, bütövlükdə region kifayət qədər zəif inkişaf etmişdi.

Həmin dövrdə regionun mənzərəsini müəyyən dərəcədə Q.A.Köçəryanın 1924-cü ildə "Azərbaycanın tədqiqi və öyrənilməsi Cəmiyyəti" üçün hazırladığı icmaldan da görə bilərik. Bu tədqiqatın nəticələri müvafiq kitabın əsasını təşkil etmişdir. Tərtibatçının sözlərinə görə, kənd təsərrüfatı Dağlıq Qarabağ sakinlərinin əsas məşğuliyyəti olub. Digər sənaye sahələri isə ya zəif inkişaf etmişdi, ya da əkinçilik üçün köməkçi sahələr idi. Bununla yanaşı, müəllif qeyd edirdi ki, "heç bir yerdə əkinçiliyə görə mükafatlandırma sistemi bu qədər zəif deyildi".

Ölkənin sıx məskunlaşmış ərazilərindən biri olan bu region dağlıq ərazidə yerləşdiyindən əkinə az yararlı torpaqlara malik idi. Nəticədə, regiondakı 100 təsərrüfatın payına 123,97 hektar torpaq düşürdü. Müqayisə üçün deyək ki, qonşu Cəbrayıl qəzasında 259,57 hektar torpaq sahəsi var idi.

Dağlıq Qarabağın demək olar ki bütün rayonlarında təsərrüfatların üçdə-ikisi sahəsi 0,27 hektardan 0,81 hektara qədər olan torpaq sahəsinə malik idi. Bununla əlaqədar yoxsul təsərrüfatların sayının kifayət qədər çox olduğunu da ehtimal etmək olar.

1925-1926-cı maliyyə ili üzrə dövlət büdcəsinə dair məlumatlar da bunu göstərir. Belə ki, Azərbaycan SSR hökumətinin məlumatına görə, 1925-1926-cı illərdə Dağlıq Qarabağın Muxtar Vilayətində 12 509 təsərrüfat vahid kənd təsərrüfatı vergisindən azad edilmişdi. Həmin dövrün qanunlarına görə, Cənubi Qafqazda kənd təsərrüfatı işçilərindən 0,54 hektardan az torpaq sahəsinə və 2 başdan az iribuynuzlu mal-qaraya (və ya ona bərabər sayda xırdabuynuzlu mal-qaraya) malik olan təsərrüfatlar vahid kənd təsərrüfatı vergisindən azad edilirdi.

Xalq Maliyyə Komissarlığının 1925-ci ilə olan məlumatına görə, bütün vilayətdə 19 808 təsərrüfat var idi. 1921-ci il siyahıyaalmasına görə isə, onların sayı 26 min olub. Ancaq bu siyahıyaalmanın olduqca ekstremal şəraitdə aparıldığını nəzərə almaq lazımdır. Hətta siyahıyaalan şəxslərin qətlə yetirilməsi halları da baş verirdi. Buna görə də bu və ya digər ərazidə hansı təsərrüfatların yerləşdiyini dəqiq müəyyənləşdirmək olduqca çətin idi.

Digər tərəfdən, Xalq Maliyyə Komissarlığı siyahıyaalmanı bilavasitə vergi toplamaq məqsədilə aparmışdı, buna görə bu strukturun məlumatlarını kifayət qədər dəqiq hesab etmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfatların 63%-i sahəsi 0,5 hektardan az olan əkin sahəsinə malik idi. Qeyd etdiyimiz kimi, bu, yerli büdcədə də öz əksini tapırdı.

1924-1925-ci illərdə regionun məcmu vergi gəlirləri 311,9 min rubl təşkil edirdi. Növbəti ildə isə kəndlilərin 60%-nin kənd təsərrüfatı vergisindən azad edilməsi ilə əlaqədar bu göstərici daha da azaldı və cəmi 166,2 min rubl təşkil etdi (bu zaman 136 min məbləğində kənd təsərrüfatı vergisi toplanmışdı).

Nəticədə, regionun xərcləri onun gəlirindən artıq idi (Cədvəl 1-də daha ətraflı verilmişdir). Bu halda söhbət yalnız birbaşa gəlir və xərclərdən gedir (regionda fəaliyyət göstərən bir sıra xalq komissarlıqlarının birbaşa mərkəzdən maliyyələşdirildiyini də nəzərə almaq lazımdır). Regionda isə infrastruktura kifayət qədər böyük investisiyalar qoyulmasına ehtiyac duyulurdu.

Belə ki, həmin məlumatlara görə, istifadə olunan torpaqların 80%-dən çoxu suvarılmayan idi. Bununla belə, ərazinin relyefi mövcud çaylardan istifadə etməyə imkan vermirdi (yalnız cənub-şərq bu mənada fərqlənirdi, lakin orada da torpaqların yalnız 38%-i suvarılan idi). Beləliklə, əkinçiliyin inkişafı üçün regionda kanallara ehtiyac var idi.

Ona görə də bir neçə kanalın tikintisi barədə qərar qəbul edildi:

• Tərtər çayından keçən Uzuntala kanalı (235 592 rubl dəyərində)

• İnciçay çayından keçən Talış kanalı (115 794 rubl dəyərində)

• Tərtər çayından keçən Madagiz (Suqovuşan) kanalı (19 370 rubl dəyərində).

Təkcə bu üç kanalın məcmu dəyəri 370 756 rubl təşkil edirdi *.

Yerli büdcədə belə vəsait yox idi və onu toplamaq çətin idi. Bu vəsait həm Azərbaycan SSR-in, həm də ZSFSR-in büdcəsindən ayrılırdı (Sovet hakimiyyəti illərində büdcə sistemi kifayət qədər mürəkkəb idi. Buna görə də nəzərə almaq lazımdır ki, həm regionun büdcəsinə onun defisitinin ödənilməsi üçün birbaşa dotasiyalar, həm də nazirliklərin xətti ilə İttifaq və respublika səviyyəli bu və ya digər layihələrin birbaşa maliyyələşdirilməsi halları var idi. Açıq mənbələrdə bu istiqamətlərin hər biri üzrə ətraflı məlumat tapmaq çox çətindir).

Kənd təsərrüfatının heyvandarlıq kimi sahələrində də problemlər yaşanırdı. Belə ki, əlverişli şəraitin (yaylaqlar və s.) olmasına baxmayaraq, regionda maldarlıq kifayət qədər inkişaf etməmişdi və daha çox köməkçi xarakter daşıyırdı. Region haqqında icmala əsasən, 1925-ci ildə 10-15 baş heyvanı olan kəndlilər zəngin sayılırdı.

Maraqlıdır ki, Dağlıq Qarabağ heyvandarlar üçün ənənəvi yaylaq yeri idi. Hər yaz müxtəlif qəzalardan olan köçərilər Dağlıq Qarabağdakı yaylaqlara köçürdülər. Məsələn, 1919-cu ildə hökumət mütəmadi olaraq köçərilərin hərəkətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair qərarlar dərc edirdi. Hətta bu məqsədlər üçün vəsait də ayrılırdı. 20-ci illərin əvvəllərində köç prosesi hələ də mövcud idi. Yerli sakinlər isə sürülərini yay dövründə köçərilərin sürülərinə qarışdırırdılar. O dövrün köçəri maldarlığının xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, ona öyrəşməyən yerli sakinlər kifayət qədər məhdud miqyasda maldarlıqla məşğul idilər. Üstəlik, mal-qaranın yemlənməsi məsələsi də ciddi problem idi. Buna görə də əsas üstünlük iş heyvanlarına və ən yaxşı halda keçilərə verilirdi. Atçılıq az-çox inkişaf etmişdi, lakin 1918-1920-ci illər hadisələri bu sahəyə ciddi ziyan vurmuşdu. Buna baxmayaraq, 1924-cü ildə regionda 2500-dən çox at var idi.

Kənd təsərrüfatının digər sahələri arasında üzümçülüyü xüsusi qeyd etmək lazımdır. Xalq Maliyyə Komissarlığının məlumatına görə, vilayətin yaradıldığı dövrdə üzüm bağlarının ümumi sahəsi 1900 hektar təşkil edirdi. 1925-ci ilə olan məlumatlara görə, onlar sənaye əhəmiyyətinə malik deyildi, çünki istehsal olunan şərab əsasən yerindəcə istehlak olunurdu.

Şərab yalnız ayrı-ayrı regionlarda (Çartaz və Kiş kəndləri və s.) müəyyən sənaye əhəmiyyətinə malik idi və hətta Bakıya da aparılırdı.

Distillə sahəsində isə vəziyyət bir qədər fərqli idi. Regionda çəkil (tut) tinglərinin əkini təxminən 1600 hektar ərazi tuturdu. Hələ 1913-cü ildə Şuşa qəzasında 323 ton tut arağı istehsal edilmişdi. Bu, Gəncə quberniyasında istehsal olunan tut arağının 88%-ni təşkil edirdi.

Lakin 1923-cü ildə istehsal 243 ton təşkil edib. Bununla belə, istehsalın həcmi olduqca sürətlə artırdı və artıq 1924-cü ildə 292 tonna çatmışdı.

Regionun kənd təsərrüfatı faktiki olaraq bununla da məhdudlaşırdı.

Ticarət və sənayeyə gəldikdə isə, artıq qeyd etmişdik ki, Şuşa vaxtilə bir növ Qarabağ regionunun mərkəzi idi. Hətta 1913-cü ilə olan məlumatlara görə, Gəncə quberniyasında kiçik kredit verən qurumların dövriyyəsi məhz Şuşa qəzasında daha yüksək idi (halbuki əhalinin sayına görə Gəncə qəzası liderlik edirdi).

1923-cü ildə əvvəlki ticarətdən əsər-əlamət qalmamışdı. Məsələn, Şuşada 212 ticarət-sənaye obyekti olsa da, bunlar əsasən kiçik dükanlar idi. 1913-cü ildə təkcə Şuşa şəhərində qeydə alınan 8 milyon rubl həcmində dövriyyədən 1923-cü ildə bütün regionda 91 min rubl həcmində dövriyyə qalmışdı. Bununla yanaşı, ticarətin əhəmiyyətli bir hissəsi köçərilərin hərəkəti dövründə yay mövsümünün payına düşürdü (məsələn, Vəng kəndi ancaq köçərilərlə ticarət edirdi). Nəticədə, ticarət əməliyyatlarının əksəriyyəti Ağdama keçmişdi. Ağdam bazarı regionun əksər kəndləri üçün mühüm rol oynamağa başladı.

Distillə sahəsindən danışarkən regiondakı sənaye barədə qismən məlumat vermişdik. 1924-cü ilə olan məlumata görə, regionda 320 distillə zavodu var idi. Həmin vaxt "zavodçu" statusu almaq üçün cəmi bir distillə avadanlığına malik olmaq kifayət idi. Özü də əgər bu avadanlıq əldən-ələ gəzirdisə, hər iki dəfə qeydə alınırdı. Gəlirlər mövsümi xarakter daşıyırdı və onlar il ərzində 2,5 aydan çox işləmirdilər.

Amma inqilabdan əvvəl ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən sahə baramaçılıq idi. Həmin dövrdə Şuşa qəzasında 22 ipək zavodu var idi. Sovetləşdirmə dövründə Qarabağda 25 zavod salamat qalmışdı (Cəbrayıl (Qaryagin) qəzalarındakı fabriklər də nəzərdə tutulur. Qarabağda ümumilikdə 30 zavod var idi).

1921-ci ildə ölkə üzrə 13 zavod müəyyən dərəcədə fəaliyyət göstərirdi, onlardan 8-i özəl, 5-i isə dövlət zavodu idi. Bu sahənin inkişafı üçün müxtəlif üsullar tətbiq edilirdi. Məsələn, 1921-1925-ci illərdə Azneft işçiləri Şuşa qəzasında ipək istehsalı üzrə 5 dövlət müəssisəsinin fəaliyyətini bərpa etməyə kömək etmişdi. Bunun nəticəsi olaraq, 1923-cü ildə bu region 5 ton ipək verdi. Lakin buna baxmayaraq, bu sahənin inkişafı ən aşağı səviyyədə idi.

1922-ci ildə 5 fabrik ümumilikdə 158 gün (bir fabrik 90 gün, digərləri isə 18-25 gün) işləyirdi. 1923-cü ildə vəziyyət bir qədər yaxşılaşmışdı və regionda 11 fabrik işləyirdi, bəziləri isə artıq yarım il (180 gün) məşğul idilər. Amma ümumilikdə vəziyyət qənaətbəxş deyildi. Regionda başqa sənaye sahəsi demək olar ki yox idi (odunun, yunun və s. kustar üsulla emalı kimi sahələr də mövcud idi). Ancaq ümumilikdə sənaye pul qazanmağa imkan vermirdi. Ona görə də 1925-ci ildə regionda hər hansı sənaye sahəsinin inkişaf etdiyini demək olmaz.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, regionun kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli kapital qoyuluşu (yəni investisiya) tələb edirdi. Ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinə (həmin vaxt özəl olan) kapital yatırmaq isə dövlətin prioritetləri arasında deyildi. Bununla belə, dövlət kollektiv təsərrüfatları dəstəkləyir və regionun problemlərinin həlli üçün artel və kolxozların yaradılmasını təşviq etməyə çalışırdı.

Kəndlilərin əksəriyyətinin yoxsulluq səviyyəsini nəzərə alaraq, onlar bu vəziyyətdən çıxmaq üçün birləşməli idilər. Ona görə də artıq 1925-ci ildə regionda kollektiv təsərrüfatlar formalaşmağa başladı. Onlardan birincisi 1925-ci ildə Ağdərə yaxınlığında yaradılmışdı (Cədvəl 2-də ətraflı verilmişdir).

Əvvəlcə bu, lazımi effekti vermirdi, çünki ilk illərdə cəmi 2 kollektiv birlik mövcud idi. Ancaq sonra onların sayı artmağa başladı. Artıq 1927-ci ildə 13 arteldə 195 təsərrüfat birləşmişdi.

Sonra isə dövlətin iştirakı ilə kollektivləşdirmə prosesi həyata keçirilməyə başladı. Məsələn, 1926-1930-cu illərdə Azərbaycanda ümumi sahəsi 1,2 milyon hektar olan 6 sovxoz yaradılmışdı. Bu, istər mal-qaranın, istərsə də əkin sahələrinin suvarılmasında kifayət qədər böyük artıma (əkin sahələri üzrə 58%, mal-qara üzrə 43% və texniki bitkilər üzrə 32%) səbəb oldu.

Demək olar ki, həmin vaxtdan kollektivləşdirmə siyasəti həyata keçirilməyə başlandı. Məlum olduğu kimi, onun mənfi nəticələri də az deyildi. Məsələn, 1931-ci ildə Şuşa rayonunda 264, Hadrut rayonunda 136, Ağdərə və Xocavənd rayonlarında isə 45 zəngin təsərrüfat var idi. Qolçomaqlıqdan salınma siyasəti çərçivəsində onların sahiblərinin əhəmiyyətli bir hissəsi sürgün edilmişdi. Bunun nəticəsi olaraq, 1933-cü ildə vilayətdəki təsərrüfatların 53,6%-i sovxoz və kolxozlarda birləşmişdi (regionda kollektivləşdirmə prosesi 1942-ci ildə tam başa çatdı).

Digər tərəfdən, hökumət hələ Beşilliklərə və Kollektivləşdirməyə qədər regiona diqqət ayırmağa çalışırdı. Məsələn, 1923-cü ildə Azərbaycan Dövlət Bankı regiona 1 mln. rubl məbləğində kredit və 480 min rubl məbləğində ərzaq ayırmışdı. Əsas məqsəd regionu sənayeləşdirmək və kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək idi.

Bakıda regionun birbaşa sənayeləşdirilməsi üzrə strategiya təsdiq edilmişdi. Məhz bu illərdə regionun elektrik enerjisi şəbəkəsinin formalaşdırılmasına başlanıldı. Bu məqsədlə Azərbaycan hökuməti DQMV-yə 15 min rubl dəyərində tikinti materialları göndərmişdi. 1926-cı ildə Bakı bilavasitə bu məqsədlər üçün 512 min rubldan çox vəsait ayırmışdı: vilayətdə sənayenin inkişafı üçün 457 min, elektrikləşdirmə üçün 23,6 min, rabitənin inkişafı üçün isə 32 min rubl.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, ənənəvi istehsal sahələrindən bir neçəsi də distillə (tut arağının istehsalı) və şərabçılıq idi. 1925-ci ildə bu sahələrə xüsusi diqqət ayrılması qərara alındı ki, bunun üçün də regionda "Azşərab"ın (Azərbaycan Dövlət Şərab-spirt tresti) 11 satış məntəqəsi açıldı. 1925-ci ildə Əsgəran rayonunda spirt təmizləmə müəssisəsi istismara verilmiş, şərab kooperativləri - Stepanakertdə (Xankəndi) Qarabağ spirt kooperativi və "Tuqsoyuz" şərab və spirtli içkilər mağazası yaradılmışdı *. Güman edilirdi ki, Yevlax-Şuşa dəmir yolunun işə salınması bu sahənin inkişafına təkan verəcəkdir.

Bununla yanaşı, 1918-1920-ci illərdə baş verən hadisələr nəticəsində faktiki olaraq dayandırılmış xalça istehsalı ənənələrinin bərpasına vəsait qoyulmuşdu.

Xankəndində ipək emalı fabriki və xalçaçılıq fabriki inşa edilmişdi. 1926-cı ildə ağac emalı və mebel istehsalı üzrə bir neçə sex də istifadəyə verilmişdi.

Nəticədə, 1-ci Beşillik dövrünün başlandığı vaxt (1928-ci il) regionda 1 elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir, daha ikisi isə inşa edilir, sənaye bərpa olunurdu (hətta bir neçə sahə üzrə inqilabdan əvvəlki dövrün göstəricilərinə nail olmaq mümkün olmuşdu).

1-ci Beşillik dövründə kapital qoyuluşu 2 dəfə artmışdı. Ən çox vəsait yüngül sənaye və kənd təsərrüfatına (aqrar-sənaye kompleksi ilə birlikdə) ayrılırdı. Nəticədə, 1-ci Beşillik dövrünün sonunda kapital qoyuluşunun həcmi 1926-cı ilin göstəricilərindən 8 dəfə çox idi. 2-ci Beşillik dövründə isə regiona artıq 32 milyon rubl vəsait ayrılmışdı.

Nəticədə, əgər bütün Azərbaycan üzrə istehsalın illik artımı 20,3% idisə, DQMV-də bu göstərici artıq 18,2% təşkil edirdi (yeri gəlmişkən, SSRİ üzrə orta göstərici 17,1%-ə bərabər idi). Burada bir çox yeni sahələr (mebel istehsalı, əhəngdaşı hasilatı və ya əhəng istehsalı, konyak istehsalı və s.) meydana gəlmişdi ki, bunların da hər biri kifayət qədər yaxşı göstəricilər nümayiş etdirirdi.

Ümumilikdə, 1923-1940-cı illər ərzində müxtəlif səviyyəli 42 sənaye müəssisəsi inşa edilmişdi (əksər hallarda bunlar iri sexlər idi). 1938-ci ildə sənaye məhsullarının istehsalı 97,5 mln. rubl dəyərində idi. Bu isə 1913-cü il üzrə göstəricidən 1,5 dəfə yüksəkdir. 1923-cü il üzrə göstərici ilə müqayisə etsək, sənaye istehsalı 42,6 dəfə artmışdı. Madagizdə su anbarının (Suqovuşan su anbarı), ipək kombinatının, şərab zavodlarının tikintisi ən iri layihələr idi. DQMV Azərbaycanda xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində (şərab materialları və s.) mühüm yer tutdu.

Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən danışarkən çoxları iddia edir ki, onun aktiv fazası 1988-ci ilin fevralında başlayıb. Məhz həmin vaxt, 13 fevral 1988-ci ildə Stepanakertdə (Xankəndi) Vilayət Partiya Komitəsinin binası qarşısında ilk mitinq baş tutmuşdu. Elə həmin il fevralın 20-də isə yerli Sovet Ermənistana qoşulmaq barədə qanunsuz qərar qəbul edir və SSRİ Ali Sovetinə müvafiq müraciət göndərir.

Lakin münaqişə bundan çox daha əvvəl başlamışdı. Formal olaraq, iqtisadi sahədə fikir ayrılıqları münaqişənin drayverlərindən, yəni təkanverici qüvvələrindən biri oldu. Hələ 60-cı illərdə Mərkəzə regionun "iqtisadi ayrı-seçkiliyə" məruz qalması ilə bağlı müraciətlər göndərilirdi.

Təsadüfi deyil ki, 1987-ci ildə əsası qoyulmuş və regiondakı bütün hadisələrin təşəbbüskarı olan "Qarabağ" Komitəsi Ermənistan SSR-in İqtisadiyyat İnstitutunun əməkdaşı İqor Muradyanın hələ 1985-ci ildə öz ətrafında topladığı şəxslərdən ibarət idi.

Bəs onda Aqanbekyanın bəyanatı nəyə əsaslanırdı? Həqiqətənmi DQMV ilə Azərbaycan SSR arasında əlaqə zəif idi, yoxsa ermənilər əhəmiyyətli dərəcədə təcrid olunurdular?

Bu vəziyyəti anlamaq üçün müharibədən sonrakı dövrdə regionun iqtisadiyyatını təhlil etmək lazımdır (müharibədən əvvəlki dövrdə gördüyümüz kimi, bölgə Azərbaycanın adi kənd təsərrüfatı regionu idi). Axı sənayeləşdirmə və kollektivləşdirmə siyasətinin nəticələri Böyük Vətən müharibəsindən sonra özünü göstərməli idi. Müharibədən əvvəl sadəcə bunun əsası qoyulmuşdu.

Digər tərəfdən, Sovet dövründə region iqtisadiyyatının öyrənilməsində bir neçə problem var. Əsas problem bir çox göstəricilərin (ÜDM, inflyasiya, işsizlik, investisiyaların həcmi) əlçatmaz olmasıdır. Təbii ki, bəzi ümumi göstəricilər var, lakin onlar ayrıca bir regionu deyil, daha çox bütün ölkənin iqtisadiyyatını (milli gəlir, sənaye istehsalı və s.) xarakterizə edir.

DQMV-nin kənd təsərrüfatı ilə xarakterizə olunan iqtisadiyyatı ilə Bakının sənaye ilə xarakterizə olunan iqtisadiyyatını müqayisə etmək kifayət qədər çətindir. Təbii ki, sonuncunun payı daha yüksək olacaq. Azərbaycanın sənaye istehsalında daha aşağı payı isə sənaye müəssisələrinin Bakı və Sumqayıtda mərkəzləşməsindən tutmuş, nəqliyyatın əlçatmazlığına qədər çoxsaylı amillərlə və digər amillərlə (məhsulun uçotu məsələlərinə qədər) bağlı ola bilər. Ona görə də ayrı-ayrı sahələr üzrə göstəriciləri əsas götürmək və artıq onları kənara qoyaraq, regionun respublika iqtisadiyyatına verdiyi töhfələrdən, onun əhəmiyyətindən və bir çox başqa şeylərdən danışmaq daha asan olacaqdır.

İlk növbədə, sənaye istehsalını təhlil etməyə çalışacağıq. Regionun ümumi sənaye istehsalına nəzər salsaq görərik ki, prinsipcə 1950-ci ildən bəri regionda kifayət qədər sabit və dayanıqlı artım müşahidə olunur. Məsələn, 1969-cu ildə nəşr edilmiş "DQMV Sovet hakimiyyəti illərində" məcmuəsində göstərilir ki, 1968-ci ildə sənaye istehsalı 1950-ci ilə nisbətən 3 dəfə artmışdır.

Bu dövrdə yalnız 1963-1965-ci illərdə tənəzzül müşahidə olunub. Bu, regionun ən iri müəssisələrindən birinin profilinin dəyişdirilməsi ilə bağlı idi. Bununla belə, ümumilikdə sabit artım 1985-ci ilə qədər davam etmişdi.

1986-cı ildən isə regionda sənaye istehsalının həcminin azalması müşahidə olunurdu. Bu, region sənayesinin strukturu ilə bağlı idi. Məhz 1985-ci ildən SSRİ-də alkoqolizmə qarşı mübarizə başlandı. Bu mübarizə çərçivəsində hər yerdə üzüm bağları qırılır, şərab istehsalının həcmi azaldılırdı. Bu sahə isə region sənayesinin 50%-dən çoxunu təşkil edirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu proses təkcə bu regionda deyil, hər yerdə müşahidə olunurdu.

Lakin region iqtisadiyyatı daha ciddi tənəzzülə 1988-ci ildə uğramışdı. Bu isə artıq alkoqolizmə qarşı mübarizədən daha çox, regionun iri müəssisələrində daimi tətillərlə bağlı idi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1986-cı ildə şərab istehsalının azalması nəticəsində sənaye istehsalının həcminin azalması 1980-ci illə müqayisədə 15% təşkil edib. 1988-ci ilin nəticələrinə görə isə regionda sənaye istehsalı 1987-ci illə müqayisədə 27% (!), 1980-ci illə müqayisədə 35,3% (!) (1985-ci illə müqayisədə isə ümumiyyətlə 40%) azalmışdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə bütün Azərbaycanda sənaye istehsalının həcminin azalması müşahidə olunurdu. 1986-1988-ci illərdə isə Azərbaycan SSR-də ictimai məhsulun orta illik artım tempi 0,7% təşkil edib (müqayisə üçün deyək ki, 1981-1985-ci illərdə bu göstərici 4,7% idi).

1985-ci ildə Azərbaycan SSR-də sənaye istehsalının həcmində artım 0,4% (yəni statistika xətası çərçivəsində) təşkil etmiş, 1986-cı ildə isə ümumiyyətlə 2% aşağı düşmüşdü. Ən böyük azalma (11%-dən 18%-ə qədər) isə xalq istehlakı mallarının istehsalında qeydə alınmışdı.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Dağlıq Qarabağ daha çox məhz kütləvi istehlak mallarının istehsalı sahəsində ixtisaslaşmışdı. Belə ki, 1980-ci ildə regionda istehsal olunan və keyfiyyət sertifikatı almış 35 məhsuldan 26-sı xalq istehlakı mallarına aid idi. Ancaq bütün bunlar 80-ci illərin sonunda baş verirdi. Bəs bundan əvvəl nə olub?

Statistik məlumatlara görə, regionda 15 sənaye sahəsi var idi.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, sənayenin əsasını şərabçılıq təşkil edirdi. Ayrı-ayrı illərdə onun payı bütün sənayenin həcminin 55%-nə çatırdı.

Burada bir neçə inkişaf dövrünü fərqləndirmək lazımdır. 1970-ci ilə qədər regionda şərab istehsalı 300-500 min dekalitr civarında idi *. Bu, region üçün az olmasa da (1966-1968-ci illərdə regionda o dövrün ən iri müəssisəsi olan "Qarabağ Şərab və Sovxozlar Tresti" (QŞST) 2,9-3,6 milyon rubl illik mənfəət götürmüşdü), 70-ci illərdə yerli sənayenin genişləndirilməsi barədə qərar qəbul edilmiş və üstəlik, artıq mövcud olan 10 şərab zavoduna (müxtəlif xarakterli, onların arasında həm şərabın qablaşdırılması, həm də şərab materialının istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr var idi) əlavə olaraq, 5-i də inşa edilmişdi.

Bunun nəticəsi olaraq, əgər 1970-ci ildə 539 min dekalitr şərab istehsal olunmuşdusa, 1977-ci ildə istehsal həcmi 1 milyon dekalitri ötmüşdü. Bu artım 1980-ci ildə pik həddə çatdı - 1,946 mln. dekalitr.

Başqa sözlə, 10 il ərzində regionda şərab istehsalı təxminən 4 dəfə artdı. Həcmi anlamaq üçün qeyd etmək lazımdır ki, 1980-ci ildə 1 dekalitr şərabın orta pərakəndə satış qiyməti 26,62 rubl təşkil edirdi. Yəni təkcə DQMV-də şərab istehsalı 51,8 milyon rubl dövriyyəsi yaratmışdı (özü də bu, təkcə rəsmi rəqəmlərə əsasən).

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə bütün Azərbaycan üzrə də şərab istehsalının həcmi artmışdı. Məsələn, 1970-ci ildə Azərbaycanda 4,2 milyon dekalitr şərab istehsal olunurdusa (müvafiq olaraq, DQMV-də bu göstərici 12,7% təşkil edirdi), 1980-ci ildə bütün ölkə üzrə artıq 10,3 milyon dekalitr şərab istehsal olunmuşdu (DQMV-də isə bu göstərici 18,8%-ə düşmüşdü).

"Qarabağ Şərab və Sovxozlar Tresti" (QŞST) təkcə şərab deyil, başqa məhsullar da istehsal edirdi *. Mühüm istiqamətlərdən biri də konyak istehsalı idi ki, bu sahədə istehsalın həcmi də təxminən 5 dəfə artmışdı. "Quru qanun" konyak istehsalına o qədər də təsir etmədi. Belə ki, 1987-ci ildə regionda konyak istehsalının həcmi 1985-ci illə müqayisədə 2,1 dəfə artmışdı. Həmin dövrdə regionun payı maksimum həddə - Azərbaycanda ümumi istehsalın 7%-i həddinə çatmışdı. 1970-ci ildə isə regionun payı 1,5%-dən artıq deyildi.

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, 1980-1985-ci illərdə region ildə 130 min tondan çox üzüm istehsal edirdi * (müqayisə üçün deyək ki, 1970-ci ildə istehsalın həcmi 54 min ton təşkil edirdi). Bu isə Azərbaycanda ümumi üzüm yığımının 10%-dən azdır və əlbəttə, yerli istehsal üçün kifayət deyildi. Başqa sözlə, DQMV başqa regionlardan üzüm gətirməli olurdu.

Yəni yerli zavodlar yerli xammalla işləmirdi. Yeri gəlmişkən, inqilabdan əvvəl də belə bir mənzərə var idi. İnkişafın nəticəsi olaraq, 1983-cü ildə "Qarabağ Şərab və Sovxozlar Tresti"nin (QŞST) dövriyyəsi 200 mln. rubla çatdı (müqayisə üçün deyək ki, 1980-ci ildə Azərbaycan SSR büdcəsindən səhiyyə və bədən tərbiyəsi üçün ümumilikdə 225 mln. rubl ayrılmışdı).

1980-ci ildə Azərbaycanın bütün qida sənayesi ümumilikdə 2,6 mlrd. rubl həcmində məhsul istehsal etmişdi. Başqa sözlə, regionun şərab sənayesi ölkənin bütün qida sənayesinin təxminən 6%-ni təşkil edirdi. Qida sənayesi isə ölkənin aqrar-sənaye kompleksinin üçdə-birindən çoxunu və bütün istehlak malları istehsalının dörddə-bir hissəsini təşkil edirdi.

Regionun əsas sənaye müəssisələrinin mənfəət və zərərlərinə həsr olunmuş Cədvəl 4-də görə bilərik ki, 60-cı illərin sonunda regionun əsas mənfəətini "Qarabağ Şərab və Sovxozlar Tresti" (QŞST) formalaşdırırdı. Ancaq başqa iri müəssisələr də var idi. 1968-ci ilə olan məlumatlara əsasən, regionun sənayesinin Ümumi Daxili Məhsulunun 43,5%-i məhz bu trestin payına düşürdü. Lakin 1968-ci ilə qədər regionun Ümumi Daxili Məhsul üzrə mütləq lideri Qarabağ İpək Kombinatı idi.

DQMV Azərbaycanın ikinci ipək mərkəzi idi (birinci yerdə Şəki idi). Bununla belə, Azərbaycanda bütün ipək istehsalının 25%-i regionun payına düşürdü.

Ancaq rəsmi statistikadan da göründüyü kimi, 1988-ci ilə qədər regionun payı 12%-ə enmişdi. Bu, bilavasitə münaqişə ilə də bağlı idi.

Belə ki, 1 kiloqram xam ipək almaq üçün 1000 tırtılın baraması (təxminən 7 kq) lazımdır, region isə təxminən 140 ton barama istehsal edirdi. Bu, yerli istehsal üçün kifayət etmirdi. Buna görə də DQMV qonşu regionlardan barama alırdı. Bununla belə, 1987-1988-ci illərdə yerli barama istehsalı azalmağa başladı ki, bu da müvafiq olaraq, ipək sənayesinə təsir etdi (əlbəttə, bu prosesə tətillər də təsir etmişdi). Başqa məqamlara gəldikdə isə, Azərbaycanda ipək istehsalının həcmi ilbəil artırdı. Beləliklə, 80-ci illərin sonunda barama əsasən Şəkiyə tədarük edilməyə başlandı.

Bununla yanaşı, 60-cı illərdən 80-ci illərin birinci yarısına qədər (münaqişə başlayana qədər) Qarabağ İpək Kombinatı kifayət qədər ciddi artım nümayiş etdirmişdi.

Məsələn, 1965-1970-ci illərdə kombinat 24,6 mln. rubl (yəni orta hesabla ildə 5 mln. rubl), 1981-1985-ci illərdə isə artıq 42,2 mln. rubl (yəni orta hesabla ildə 8 mln. rubl) dəyərində məhsul istehsal etmişdi. Bu kombinat ümumilikdə bu sahədə istehsal olunan məhsulun təxminən 36%-ni verirdi.

1962-ci ildən başlayaraq elektrotexnika zavodu region iqtisadiyyatında mühüm rol oynamağa başladı.

50-ci illərin sonu - 60-cı illərin əvvəllərində regionda Bakı Elektromexanika Zavodunun filialının inşasına qərar verildi. Zavod 1962-ci ildə istismara verilmiş və elə birinci ildə 212 min rubl dəyərində məhsul istehsal etmişdi. O, əsasən müəssisələrin, məktəblərin işıqlandırılması üçün çıraqlar istehsal edirdi, lakin başqa məhsullar da istehsal edilirdi (ümumilikdə 14 adda müxtəlif elektrotexnika məhsulu buraxılırdı).

Zavod artıq 1967-ci ildə 6,1 mln. rubl həcmində məhsul buraxmışdı (onun mənfəəti 1,3 mln. rubl təşkil edib). 1970-ci ildə zavod 7,5 mln. rubl dəyərində məhsul buraxaraq, region sənayesindəki payını 14,5% etmişdi. Nəticədə, onun regionun sənaye istehsalındakı payı kifayət qədər sabit oldu (11-15%), 1985-ci ildə isə ümumi istehsalın həcmi 25 mln. rubla çatdı. Bu zavod öz istehsalının pik həddinə isə 1987-ci ildə çatmışdı (statistikaya görə, işıqlandırma texnikası üçün 1136 min ədəd armatur və s. istehsal olunmuşdu). O vaxtlar zavodun məhsulları SSRİ-nin bütün respublikalarına (təxminən 30% Kiyevin və Moskvanın payına düşürdü) və daha 14 xarici ölkəyə tədarük edilirdi.

Onu da qeyd edək ki, zavod demək olar ki bütünlüklə özünü təmin edirdi. Onun müxtəlif xidmətlərin (ayaqqabı təmirindən tibbi xidmətlərə qədər) göstərildiyi özünə məxsus kompeksi, quşçuluq ferması (ildə 100 min ədəd yumurta istehsal edirdi) və istixanası (ildə 30 tona qədər pomidor və xiyar istehsal edirdi) var idi. Başqa sözlə, zavoda çoxlu vəsait yatırılmışdı. Məhz bu zavod münaqişə mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi, tətillərin çoxu burada keçirilirdi. Ona görə də bizdə hətta 1988-ci ildəki istehsal haqqında da məlumat yoxdur.

Regionun daha bir iri müəssisəsi isə ayaqqabı fabriki idi. 1972-ci ilə qədər regionda ayaqqabı istehsalı kustar üsulla həyata keçirilirdi. Ona görə də 1970-ci ildə regionda cəmi 8400 cüt ayaqqabı istehsal edilmişdi. Fabrikin açılışından sonra vəziyyət köklü şəkildə dəyişmiş və DQMV respublikada Bakıdan sonra ikinci mərkəzə çevrilmişdi.

Artıq 1985-1987-ci illərdə region ildə 4,5 milyon cüt ayaqqabı istehsal edirdi. Bu isə ölkədəki bütün istehsalın demək olar ki 20%-ni təşkil edirdi (Cədvəl 5).

Ümumilikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, 1980-ci illərdə regionda müxtəlif qurumların tabeliyində olan 52 sənaye müəssisəsi var idi ki, onlardan da 15-i 1970-80-ci illərdə inşa edilmişdi.

Odun, əhəng, kərpic, heyvan mənşəli yağlar və brınza pendiri, pivə, müxtəlif tikinti materiallarının yerli istehsalını və bir neçə digər sahəni də qeyd etmək lazımdır. Onlar yerli əhalini zəruri ərzaq və məişət xidmətləri ilə təmin etdiklərindən, əsasən yerli əhəmiyyət daşıyırdılar, amma 1985-ci ildə 4,6 mln. rubl dövriyyəyə çatan mebel istehsalını, tikiş məmulatları istehsalını, əhəng istehsalını (1985-ci ildə respublika üzrə göstəricinin 10%-nə çatan) da vurğulamaq lazımdır.

1970-1980-ci illərdə sənayenin genişləndirilməsi (nisbətən iri müəssisələrin təməli məhz həmin dövrdə qoyulmuşdu - çünki müharibədən əvvəl burada faktiki olaraq bir böyük zavod var idi, 50-60-cı illərdə isə 2 fabrik istismara verilmişdi) regiona əhəmiyyətli kapital qoyuluşundan da xəbər verir.

Belə ki, rəsmi məlumatlara əsasən, əgər 1960-cı illərdə illik kapital qoyuluşları orta hesabla 11 mln. rubl təşkil edirdisə, 1970-1985-ci illərdə bu məbləğ orta hesabla ildə 32,5 mln. rubladək artmışdı. Bunun nəticəsi olaraq, kapital qoyuluşu 1960-cı illərdə sakin başına düşən 59 rubla qarşı 226 rubl təşkil edirdi.

Buna baxmayaraq, problemli məsələlərdən biri də məhz kapital qoyuluşu idi. Problem ondan ibarət idi ki, DQMV respublika üzrə orta göstəricilərdən geri qalırdı. Cədvəldən də göründüyü kimi, 1970-ci ildə ölkə üzrə orta göstəricilər adambaşına 288,5 rubl, DQMV üzrə isə cəmi 153 rubl təşkil edirdi. 1980-ci ildə müvafiq göstəricilər 371 və 222 rubla bərabər idi (Cədvəl 6).

Bu təhlilin əvvəlində də qeyd etdiyimiz kimi, Bakının sənayesi ilə DQMV-nin sənayesini müqayisə etmək tamamilə yanlışdır. Ona görə də bu hesablamalardan Bakını çıxarmaq lazımdır.

Belə olan halda aradakı fərq azalır və 1970-ci il üzrə müvafiq göstəricilər artıq 212 və 153 rubl, 1980-ci ildə isə 271 və 222 rubl təşkil edir. Fərq ancaq 1985-ci ildə kəskin şəkildə artır - 351 və 228 rubl.

Nəzərə almaq lazımdır ki, 1985-ci ildə bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdi (özünəməxsus bazar "relsləri"nə faktiki keçid baş verdi). Müvafiq olaraq, Bakıya və qonşu regionlara (Sumqayıt, Abşeron rayonu və s. - bunlar Bakıya daxil edilmədikləri üçün, statistikada "Bakı olmadan Azərbaycan" kimi verilir) daha çox diqqət ayrılırdı. Həmçinin, artıq qeyd edildiyi kimi, fəal antialkoqol kampaniyasına başlanmışdı, bunun nəticəsində də alkoqollu içkilərin istehsalına və üzümçülüyə ciddi ziyan dəymişdi.

Digər tərəfdən, 10 il ərzində (1970-1980-ci illər) regionda adambaşına kapital qoyuluşunun səviyyəsi 45% yüksəlmişdi. Bununla belə, bütün Azərbaycan üzrə (Bakıdan başqa) artım cəmi 27% təşkil edirdi.

Doğrudur, ermənilər buna cavab olaraq deyirdilər ki, xərclərin artması əsasən düzən torpaqların suvarılması üçün istifadə olunan Sərsəng su anbarının tikintisi hesabına baş verib (regionun payına cəmi 19% düşürdü). Burada nəzərə almaq lazımdır ki, eyni zamanda Sərsəng SES də inşa edilmişdi və regionu elektrik enerjisi ilə təmin etməyə başlamışdı.

Belə ki, regionun elektrikləşdirilməsi 1970-ci ildə, region sakinlərinin 99,5%-i elektrik enerjisindən istifadə etməyə başlayanda başa çatdı (1950-ci ildə müvafiq göstərici cəmi 12% təşkil edirdi).

Lakin bununla yanaşı, 1970-ci ildə regionda cəmi 1,6 mln. kVt*saat elektrik enerjisi istehsal edilirdi - bu isə bütün ölkədə elektrik enerjisi istehlakının cüzi payını (məişət səviyyəsində istehlakın isə cəmi 0,1%-ni) təşkil edirdi. Bununla belə, DQMV əhalisi ölkə əhalisinin 2,6%-ni təşkil edirdi.

Təbii ki, DQMV elektrik enerjisini başqa regionlardan almalı olurdu. Sərsəng SES-in tikintisi bu problemin həllinə əhəmiyyətli töhfə vermişdir. 1976-cı ildə SES istismara verildikdən sonra yerli elektrik enerjisi istehsalının həcmi artmağa başladı. 1985-ci ildə elektrik enerjisi istehsalının həcmi 74,1 mln. kVt*saata çatmışdı. Bu isə respublika üzrə ümumi istehsalın həcminin 0,3%-ni, məişət səviyyəsində istehlakın isə 2%-ni təşkil edir. Təbii ki, vilayət hələ özünü elektrik enerjisi ilə tam təmin etmirdi, amma buna baxmayaraq, asılılıq əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdı. Bununla yanaşı, nəzərdə tutulan kiçik su elektrik stansiyalarının yerləri təsdiqlənmişdi (layihə icra edilmədi, lakin sonradan 2010-cu illərdə tanınmamış marionet rejimi tərəfindən bu yerlərdən bir neçəsində mini-SES-lər inşa edildi).

Bununla yanaşı, problemlərdən biri də planlaşdırılan kapital qoyuluşunun həyata keçirilməməsi idi. Hələ SSRİ Xalq Təsərrüfatını İdarətmə İnstitutunda DQMV-nin iqtisadiyyatına həsr olunmuş dəyirmi masa zamanı qeyd olunmuşdu ki, təmir-tikinti işlərinə ayrılmış vəsaitin böyük qismi istifadə olunmamış qalırdı. Məsələn, 1971-1987-ci illərdə bu vəsaitlərin həcmi 45 mln. rubl təşkil edirdi.

Bunun nəticəsi olaraq, bir sıra mühüm obyektlərin tikinti müddəti uzanmış, yarımçıq tikintinin həcmi və quraşdırılmamış avadanlıq ehtiyatlarının sayı həddindən çox artmışdı. 1987-ci ildə vilayətdə fəaliyyət göstərən 23 podratçı təşkilatdan 14-ü nəzərdə tutulan proqramın öhdəsindən gələ bilməmişdi. Yeri gəlmişkən, bu barədə "SSRİ və ittifaq respublikaları 1988-ci ildə" adlı statistik hesabatda da deyilir. Hesabata əsasən, 1986-1987-ci illərdə DQMV İcraiyyə Komitəsi və Stepanakert (Xankəndi) Kənd Təsərrüfatı Maşınları Zavodu mənzil təhvili planlarını (ölkə üzrə bir sıra və digər müəssisələrlə yanaşı) yerinə yetirməmişdi. Özü də heç bir kvadratmetr belə mənzil təhvil verilməmişdi.

Bu cür faktlara təkcə 1980-ci illərdə rast gəlinmirdi. Məsələn, 1960-cı illərdə Azərbaycanın qərb regionlarının qazlaşdırılması layihəsinin icrasına başlanılmışdı. Yevlax, Tərtər və bir çox digər regionlar qazlaşdırılmışdı. Yevlaxdan sonra DQMV-yə qaz verilməli, buradan da birbaşa Naxçıvana nəql edilməli idi. Ancaq layihənin gedişatı yavaşladı. Bunun məhz hansı səviyyədə baş verdiyi aydın deyil, layihənin icrası ilə bağlı bütün müvafiq qərarlar qəbul edilmişdi. Ancaq 1970-ci illərdə bu layihənin icrasını axıra çatdırmaq mümkün oldu.

Sənayedən fərqli olaraq, 80-ci illərin sonunda kənd təsərrüfatında hər hansı əhəmiyyətli problemə rast gəlinmirdi. Dəyişikliklər ancaq kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan müəssisələrin strukturunda baş verirdi. Bu isə artıq hökumətin siyasəti ilə bağlı idi.

Məsələn, 1950-ci ildə regionda 91 kolxoz və 3 sovxoz fəaliyyət göstərirdi. Bu isə kollektivləşdirmə siyasətinin nəticələrinə uyğun idi. Amma sonra kolxozların iriləşdirilməsi və sovxozların (yəni dövlət müəssisələrinin) sayının artırılması siyasəti üstün gəldi. Nəticədə, artıq 1980-ci ildə regionda 33 kolxoz və 38 sovxoz fəaliyyət göstərirdi. Bunlarla yanaşı, daha 3 təsərrüfatlararası təşkilat və torpaq mülkiyyəti olan müəssisələr də fəaliyyət göstərirdi.

"Yenidənqurma" ("perestroyka") başlandıqdan sonra torpaq bölgüsü yenidən dəyişməyə başladı. 1988-ci ildə isə regionda artıq 49 kolxoz (yəni 3 il ərzində onların sayı 16 ədəd atmışdı!) və 43 sovxoz var idi. Təsərrüfatlararası müəssisələrin və torpaq mülkiyyəti olan təşkilatların sayı da artmışdı (Cədvəl 7).

Həmin dövrün sonuna qədər əkin sahələrinin ümumi ərazisi 77,5 min hektar təşkil edirdi. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, əkinçiliklə yanaşı, regionda üzümçülük də geniş inkişaf etmişdi. Üzüm plantasiyalarının ümumi sahəsi 1980-ci ildə 17,9 min hektar təşkil edirdi (1970-ci ildə 10,8 min hektar göstərici ilə müqayisədə). Orta məhsuldarlıq hektar başına 119,9 sentner təşkil edirdi.

Maksimal istehsal isə 1980-ci ildə qeydə alınmışdı - 141,4 min ton. Ancaq antialkoqol kampaniyası ilə əlaqədar 17,9 min hektar üzümlükdən 1986-cı ildə cəmi 11,9 min hektarı qalmışdı. 1987-ci ildə isə bu sahə ümumiyyətlə 11,3 min hektara endi. Özü də əsasən məhsuldar torpaq sahələri məhv edilmişdi. Nəticədə, üzüm yığımı və şərab istehsalının həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Ümumilikdə, üzümlüklərin sahəsi 6,6 min hektaradək azalmışdı. Bu, 1985-1988-ci illərdə Azərbaycanda qırılmış üzüm bağlarının sahəsinin 13,3%-ni təşkil edir. Regionun üzüm yığımındakı payı isə təxminən 10% təşkil edirdi.

Ümumilikdə, respublikanın kənd təsərrüfatında DQMV-nin payı 3% təşkil edirdi. Yəni vilayət müəyyən istiqamətlər üzrə özünü tam təmin edə bilirdi. Bununla belə, bu istiqamətlərin əksəriyyəti məhz 70-80-ci illərdə inkişaf etmişdi. Burada böyük süd kombinatı inşa edilmişdi. Bunun nəticəsi olaraq, süd məhsulları istehsalının həcmi 1,5 dəfədən çox artmışdı. Ət, yumurta və yun istehsalının həcmi də artmışdı.

Yeri gəlmişkən, Sovet statistikasının maraqlı xüsusiyyətlərini də qeyd etmək lazımdır. Belə ki, 1988-ci ilə olan məlumatlara əsasən, DQMV-də şəxsi yardımçı təsərrüfatlar tərəfindən 20 milyon ədəd yumurta tədarük edilmişdi. Ümumilikdə, yerli ət istehsalının 40%-i, yun istehsalının 29,8%-i və süd məhsulları istehsalının 33%-i şəxsi yardımçı təsərrüfatların payına düşürdü. Bu fakta əsasən demək olar ki, DQMV bütün Azərbaycandan o qədər də fərqlənmirdi. Belə ki, ölkə üzrə ətin 52,7%-i, süd məhsullarının 57,3%-i və yumurtanın 55,5%-i şəxsi yardımçı təsərrüfatların payına düşürdü. Lakin digər tərəfdən, "Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı 1988-ci ildə" adlı məcmuədə mal-qara və quşların təsərrüfat kateqoriyaları arasında bölüşdürülməsinə dair statistikanı təhlil edərkən şəxsi təsərrüfatlarda quşların olması barədə heç bir məlumatın olmadığını görmək olar. Hərçənd yumurta istehsalının 64%-i onların payına düşürdü.

Ümumilikdə, bütün Azərbaycanda olduğu kimi, burada da ümumi əkin sahələrinin 1%-i şəxsi yardımçı təsərrüfatların payına düşürdü. Amma eyni zamanda, kartof və tərəvəz əkinlərinin üçdə-biri onların payına düşürdü (ölkə üzrə orta hesabla 29,6%). Müvafiq olaraq, tərəvəz və bağların əhəmiyyətli hissəsi də məhz şəxsi yardımçı təsərrüfatların payına düşürdü.

Dəyişikliklərin edilməsi torpaqdan istifadədə də dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Antialkoqol kampaniyasından sonra çoxları dənli bitkilərin istehsalına keçdilər (1988-ci ildə 1986-cı illə müqayisədə dənli bitki əkininin həcmi təxminən 2 dəfə artmışdı). Bunun nəticəsi olaraq, 1988-ci ildə regionda 104 min tondan çox taxıl məhsulu yığılmışdı.

Münaqişə nəticəsində ən çox zərər çəkmiş sahələrdən biri ticarət və nəqliyyat oldu. 1988-ci ildə Stepanakert (Xankəndi) dəmir yolu daşıma planını cəmi 47,3% yerinə yetirə bilmişdi. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, hətta sərnişin daşımalarının həcmi də 46% azalmışdı. Bütün bunlar regionun daxili iqtisadiyyatına da təsirsiz ötüşə bilməzdi. Hər şey qarşılıqlı əlaqəli idi.

Bəs DQMV-nin Ermənistanla əlaqələri barədə nə demək olar?

1987-ci ilə olan məlumatlara əsasən, DQMV-nin regionlararası əlaqələrinin ümumi dövriyyəsi 260 mln. rubl təşkil edirdi (yəni bu, hələ şərab istehsalının həcminin azaldığı dövrdə belə idi). Bunun 150 milyon rublu məhsul ixracının, 110 milyon rublu isə məhsul idxalının payına düşürdü.

Azərbaycanın başqa regionlarının ixracdakı payı 50 mln. rubl təşkil edirdi, 100 mln. rubl dəyərində məhsul isə SSRİ-nin digər respublikalarına ixrac olunurdu. Ermənistanın payına isə 450 min rubl (yəni 0,3%) düşürdü. İxracın bu qədər kiçik həcmi onu göstərir ki, burada Ermənistana ixrac baxımından stabil və daimi əlaqələr olmayıb.

Malların idxalında Ermənistanın payı isə bir qədər böyük idi. DQMV özünü lazımi məhsullarla 3/5 qədər təmin edirdi, lakin məhsulların təxminən 40%-ni idxal edirdi. Ermənistanın payı isə cəmi 1,4% və ya 1,5 mln. rubl təşkil edirdi.

Bəs bu idxalın strukturu necə idi? 1987-ci ilə olan məlumatlara əsasən, əsas idxal malları aşağıdakılar idi:

• Konservləşdirilmiş meyvə-tərəvəz – 300 min rubl

• Dəri ayaqqabı - 150 min rubl

• Mebel – 100 min rubl

• Dəri aksesuarlar - 60 min rubl

• Tikiş və trikotaj məmulatları - 50 min rubl

Başqa sözlə, DQMV-nin Ermənistanla heç bir sıx əlaqəsi yox idi. Bu əlaqələr daha çox epizodik xarakter daşıyırdı. Əsas ticarət daha çox Bakı ilə əlaqəli idi (vilayətin istehsal etdiyi məhsullar əsasən Bakıda və ya digər ittifaq respublikalarında istehlak olunurdu).